Fractal

Η προσαρμογή μιας νησιώτικης κοινωνίας στα μεταβαλλόμενα οικονομικά δεδομένα του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα

Γράφει ο Αγησίλαος Κ. Αλιγιζάκης // *

 

Μάνου Περάκη: “Κρήτη το νησί των προσαρμογών. Οικονομία και κοινωνία τον 19ο αιώνα (1830-1913)”, ΕΚΙΜ και Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλο», εκδ. Ασίνη, Αθήνα 2017

 

Η οικονομική ιστορία της Κρήτης κατά την περίοδο 1830-1913 αποτελούσε μέχρι σήμερα ένα αχαρτογράφητο μυστήριο. Το ίδιο άγνωστη παρέμενε και η εξέλιξη της κοινωνίας την συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Σ’ αυτές τις δυο πτυχές της ιστορίας εστιάζεται το βιβλίο του Μάνου Περάκη Κρήτη το νησί των προσαρμογών. Οικονομία και κοινωνία τον 19ο αιώνα (1830-1913), ο οποίος έχει ερευνήσει στο παρελθόν Το τέλος της οθωμανικής Κρήτης (εκδ. Βιβλιόραμα, Αθήνα 2008) και έχει συμμετάσχει σε συλλογικούς ιστορικούς τόμους, όπως Ο Χαρίλαος Τρικούπης και η εποχή του (εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2000).

Το παρόν πόνημα λειτουργεί συμπληρωματικά με την υπάρχουσα πολιτική και στρατιωτική ιστοριογραφία προσφέροντας ταυτόχρονα τη γνώση για τρεις σημαντικές παραμέτρους: την καθημερινότητα του κρητικού λαού, τη θέση και τις σχέσεις (οικονομικές και κοινωνικές) του νησιού με την Ελλάδα, τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες, την οθωμανική αυτοκρατορία και την Αμερική την εποχή της πρώτης παγκοσμιοποίησης (1840-1914), καθώς και την σχέση οικονομίας-πολεμικών συγκρούσεων.

Αυτές οι παράμετροι καταγράφονται, μελετώνται και ερμηνεύονται μέσα από τις δημογραφικές μεταβολές, την παρουσίαση των γενικών αξόνων της κρητικής οικονομίας, την εξέλιξη της φορολογικής επιβάρυνσης, τις μεταβολές στις σχέσεις γαιοκτησίας στην ύπαιθρο, τις εμπορικές συναλλαγές στο εσωτερικό και στο εξωτερικό, τον ρόλο των τραπεζών και των ιδιωτικών δανεισμών, καθώς και από τη δημιουργία των δικτύων επικοινωνίας (λιμάνια, οδικό δίκτυο) σε τοπικό και διεθνές επίπεδο.

Χαρακτηριστικά παραδείγματα δημογραφικών μεταβολών είναι η εγκατάλειψη της υπαίθρου και ο εγκλεισμός στα κάστρα των Κρητών μουσουλμάνων, καθώς και η μετανάστευσή τους στην Μικρά Ασία, λόγω των επανειλημμένων πολεμικών συγκρούσεων. Οι βασικοί άξονες της κρητικής οικονομίας είναι η γεωργία και η βιοτεχνία μικρών μονάδων (κυρίως σαπωνοποιεία, υφάσματα), ενώ το φορολογικό σύστημα (οθωμανικό, αιγυπτιακό και αργότερα της Κρητικής Πολιτείας) μεταβάλλεται διαρκώς ανάλογα με τις στρατιωτικές και πολιτικές μεταβολές. Οι σχέσεις γαιοκτησίας  στην ύπαιθρο αλλάζουν, καθώς την περίοδο της Αιγυπτιοκρατίας (1830-1841) γίνεται η μετάβαση από την μουσουλμανική μεγαλοϊδιοκτησία των αγάδων στην χριστιανική μικροϊδιοκτησία. Η πρώτη παγκοσμιοποίηση των αγορών επηρεάζει τις εμπορικές συναλλαγές στο εσωτερικό και το εξωτερικό, ενώ οι ελάχιστες και αναιμικές οικονομικά τράπεζες αδυνατούν να δώσουν τα απαραίτητα δάνεια για την απαιτούμενη οικονομική ανάπτυξη, με αποτέλεσμα τον ιδιωτικό δανεισμό και την τοκογλυφία. Επίσης, η δημιουργία νέων διαύλων εμπορικής επικοινωνίας τόσο με ελληνικά λιμάνια, όπως ο Πειραιάς, και η Ερμούπολη όσο και με ευρωπαϊκά, όπως η Τεργέστη και η Μασσαλία δίνουν ώθηση στην τοπική οικονομία.

Ταυτόχρονα, σημαντικό ρόλο στις οικονομικές και κοινωνικές μεταβολές του 19ου αιώνα παίζουν οι πολεμικές συγκρούσεις, οι οποίες συνδυάζουν τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα με τη δυσαρέσκεια στην βαριά φορολογία, την οικονομική ένδεια και την κοινωνική αδικία. Επίσης, η σταδιακή απώλεια της οθωμανικής συνείδησης την τελευταία δεκαετία της οθωμανικής κυριαρχίας (1889-1898) αυξάνει το χάσμα μεταξύ μουσουλμάνων και χριστιανών Κρητών οδηγώντας σε μια νέα κοινωνικοοικονομική πραγματικότητα κατά την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας (1898-1913).

 

Μάνος Περάκης

 

Όλα τα παραπάνω στοιχεία παρουσιάζονται στο πρώτο μέρος του βιβλίου, καθώς το δεύτερο αφιερώνεται στη γεωργία και την κτηνοτροφία. Εδώ, το πρώτο κεφάλαιο αναλύει τη συμβολή της ελιάς στην κρητική αγροτική οικονομία, το δεύτερο μελετά τις ετήσιες καλλιέργειες αυτάρκειας (σιτηρά, όσπρια, λαχανικά), το τρίτο καταγράφει την εξέλιξη της κτηνοτροφίας και το τέταρτο παρουσιάζει τις λιγότερο σημαντικές καλλιέργειες, όπως αμπελουργία, σταφιδοκαλλιέργεια, εσπεριδοειδή, βελανιδιές, καστανιές και αμυγδαλιές.

Τα παραρτήματα, τα οποία βρίσκονται στο τέλος του πονήματος συμπληρώνουν τη γνώση παρέχοντας διευκρινήσεις, οι οποίες αφορούν τις πηγές, τη διοίκηση και τις νομισματικές ισοδυναμίες. Αξιοσημείωτη είναι η αξιοπιστία των πηγών, καθώς χρησιμοποιείται ευρέως η ξένη βιβλιογραφία, η οποία επιτρέπει μια πολύπλευρη διερεύνηση των οικονομικών στοιχείων, των στατιστικών και των κοινωνικών μεταβολών.

Η παρούσα έκδοση ξεχωρίζει για την επιστημονική εμβρίθεια, την λεπτομερή ανάλυση των πηγών, την ερμηνεία των δεδομένων, καθώς και την μοναδικότητά της. Αναμφισβήτητη είναι η επιρροή του ιστορικού σκέπτεσθαι του Βασίλη Κρεμμυδά (εισηγητή του ρόλου της οικονομίας στην ιστορία), το οποίο αφομοιώνεται και γονιμοποιείται δημιουργικά και πρωτότυπα.

Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι ο συγγραφέας ξαναγράφει την ιστορία της Κρήτης αρχίζοντας από τη βάση, δηλαδή τον απλό λαό και κατευθύνεται προς την κορυφή, την εξουσία. Στο μονοπάτι της οικονομίας, στο οποίο οδοιπορεί, συνοδοιπόρος γίνεται η κοινωνία υπενθυμίζοντας τον πρωταγωνιστικό ρόλο του ανθρώπου δημιουργού και όχι του παθητικού αποδέκτη. Με όλες αυτές τις συγγραφικές αρετές το βιβλίο Κρήτη το νησί των Προσαρμογών είναι βέβαιο ότι θα αποτελέσει σημείο αναφοράς και επανειλημμένων βιβλιογραφικών παραπομπών από την διεθνή, ελληνική και τοπική επιστημονική κοινότητα για πολλές δεκαετίες.

 

 

* Ο Αγησίλαος Κ. Αλιγιζάκης είναι ιατρός ορθοπεδικός και πολιτισμολόγος. Κατάγεται από τα Χανιά και εργάζεται στο ιατρείο του στο Ηράκλειο Κρήτης. Είναι συγγραφέας πέντε ερευνητικών βιβλίων για την μουσικοχορευτική παράδοση της Κρήτης και χορευτής ελληνικών παραδοσιακών χορών για 36 χρόνια.

 

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top