ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΓΡΑΦΗ: Το παιχνίδι των ερωταποκρίσεων

Γράφει ο Λευτέρης Γιαννακουδάκης //

(Σχετικά με την πλοκή – με αφορμή τις ταινίες “Unbroken” και “Whiplash”)

Αν η δημιουργική γραφή είναι η τέχνη των ερωταποκρίσεων, ο τομέας που κατέχει την πρωτοκαθεδρία σ’ αυτό είναι το χτίσιμο της πλοκής, όπου κάθε απάντηση δημιουργεί μία ερώτηση προχωρώντας την ιστορία έως το απρόσμενο αλλά αναπόφευκτο φινάλε. Η πλοκή μοιάζει περισσότερο μ’ ένα παιχνίδι τένις¹ ανάμεσα στον συγγραφέα και δύο αντιπάλους: τον εαυτό του και τον αναγνώστη – θεατή. Ξεκινώντας το σερβίς, την αρχική σκηνή, θέτουμε μια απάντηση σε μία προϋπάρχουσα ερώτηση που αφορά το τι ιστορία πρόκειται να αφηγηθούμε, αλλά θέτουμε επίσης πολλές ερωτήσεις τις οποίες καλούμαστε να απαντήσουμε. Κάθε απάντηση δημιουργεί μία νέα ερώτηση, όμως οι βασικές ερωτήσεις που πρέπει οπωσδήποτε να μπορούμε να δώσουμε είναι πέντε κι είναι οι εξής: 1) Ποιος είναι ο ήρωας;² 2) Τι θέλει; 3) Τι τον εμποδίζει να τον πετύχει; 4) Τι θα κάνει γι’ αυτό; 5) Τι θα γίνει στο τέλος; Οι απαντήσεις σ’ αυτές τις ερωτήσεις καλό θα είναι να δίνονται με τον πιο απλό και καθαρό τρόπο και η μία να είναι απόρροια της προηγούμενης. Δυστυχώς, ακόμα και στον χώρο του Χόλυγουντ, όπου τα σενάρια περνάνε από πολλά στάδια επεξεργασίας έως ότου φτάσουν στην τελική μορφή, κάποιοι ξεχνάνε να δώσουν τις απαντήσεις στα βασικά αυτά ερωτήματα.

Αφορμή για το κείμενο αυτό είναι δύο ταινίες της φετινής κινηματογραφικής σεζόν που προέρχονται από τον αμερικανικό κινηματογράφο, κι ενώ καμία τους δεν ανήκει στο επονομαζόμενο «καλλιτεχνικό είδος» (artistic genre), η μία ξεχωρίζει, καθώς απαντά με σαφήνεια σ’ αυτά τα πέντε βασικά ερωτήματα. Πρόκειται για τις ταινίες “Unbroken” και “Whiplash”. Και στις δύο ταινίες η πρώτη ερώτηση όσον αφορά το ποιόν του ήρωα απαντάται, όχι όμως το ίδιο άμεσα και καθαρά. Για το “Whiplash” η απάντηση είναι ξεκάθαρη: Ένας νεαρός φοιτητής μουσικής. Στην πρώτη σκηνή τον βλέπουμε να μελετάει μόνος του τη νύχτα στη σχολή και να «συλλαμβάνεται» από τον σκληρό καθηγητή και μαέστρο της ορχήστρας. Καθαρό σερβίς που προμηνύει καλό αγώνα.

Στο “Unbroken” ακόμα και η πρώτη απάντηση δεν είναι σαφής, οδηγώντας σε «λάθος» ερωτήσεις. Στην αρχή ο ήρωας είναι ένα παιδί με παραβατική συμπεριφορά. Κλέβει, πίνει, μπλέκει σε καβγάδες κλπ, απογοητεύοντας τους γονείς και τον αδελφό του. Έτσι εισάγεται ο χαρακτήρας, επομένως ο θεατής περιμένει ότι η ιστορία θα έχει να κάνει με κάποιον μικροαπατεώνα ή θα σχετίζεται με τη θέση του στην κοινωνία. Έπειτα όμως ο ήρωας ανακαλύπτει το τρέξιμο με τη βοήθεια του αδελφού του και αρχίζει να τρέχει σε αγώνες, φτάνοντας (γρήγορα κι εύκολα) έως τους Ολυμπιακούς. Κι εκεί που νομίζεις πια ότι ο στόχος του είναι να γίνει πρωταθλητής, ξεσπάει πόλεμος. Ο ήρωας βρίσκεται στο στρατό, στην αεροπορία συγκεκριμένα, όπου είναι υπεύθυνος για την ρίψη βομβών. Έπειτα το αεροπλάνο καταρρίπτεται κι αυτός καταλήγει σε μία βάρκα στη μέση του ωκεανού μαζί με δύο συντρόφους του. Εκεί οι μέρες περνάνε χωρίς πρακτικά να γίνεται κάτι, ώσπου τελικά αυτός κι ο ένας σύντροφός του διασώζονται από ένα πλοίο του εχθρού, και ο ήρωας ως αιχμάλωτος των Ιαπώνων περνάει τα πάνδεινα για να επιβιώσει. Μα τι πειράζει που αλλάζει η πλοκή, δεν είναι ο ίδιος ο ήρωας θα μου πείτε; Ναι και όχι, θα απαντήσω. Ο ήρωας ορίζεται μέσα από την κατάσταση και τη δράση του. Όταν αυτά αλλάζουν συνεχώς, τότε κι ο ήρωας αλλάζει. Αυτό είναι καλό όταν αποτελεί εξέλιξη του χαρακτήρα και της πλοκής, όταν όμως κάθε αλλαγή θέτει διαφορετική πλοκή, τότε ο ήρωας βγαίνει εκτός κάδρου και ο θεατής – αναγνώστης δεν μπορεί να ταυτιστεί μαζί του. Η ιστορία ξεκινάει με λάθος σερβίς και το παιχνίδι είναι άνισο.

Περνάμε επομένως στη δεύτερη ερώτηση: τι θέλει ο ήρωας; Στο “Whiplash” τα πράγματα είναι απλά: Nα γίνει ο καλύτερος ντράμερ και να αναγνωριστεί η αξία του (από τον καθηγητή, τον πατέρα και τον εαυτό του). Στο “Unbroken” η μόνη απάντηση που παίρνουμε (στο τέλος) είναι να επιβιώσει. Όμως ενώ στο “Whiplash” όλες οι συνθήκες, οι δράσεις και ο περίγυρος συνάδουν στη σαφή απάντηση του ερωτήματος, στο “Unbroken” όχι. Τι σχέση έχει η ικανότητα του ήρωα να τρέχει; Η ιδιότητα – αδυναμία του (που καταπολεμά εύκολα) να κλέβει; Γιατί φυτεύουν οι σεναριογράφοι στοιχεία που δεν χρησιμεύουν; Ναι, σε μία σκηνή παρακάτω, κι ενώ είναι εξασθενημένος στο στρατόπεδο εργασίας του ζητάνε να τρέξει, ως εξευτελισμό, και φυσικά χάνει. Ε, και; Πώς πάει αυτό παρακάτω την πλοκή; Έχω την αίσθηση ότι όλη η ταινία είναι μία συρραφή περιστατικών από τη ζωή του ήρωα, κάτι που πιθανά οφείλεται στο γεγονός ότι η ταινία βασίζεται στην βιογραφία ενός υπαρκτού προσώπου, είναι προσαρμογή βιβλίου. Όμως είναι άλλο μία βιογραφία, που περνάει αναγκαστικά από το ένα στο άλλο κεφάλαιο της ζωής του βιογραφούμενου, και άλλο μία ταινία που περιγράφει μία βασική ιστορία. Στη μυθοπλασία χρησιμοποιούμε στοιχεία της πραγματικότητας, δεν την αντιγράφουμε, αλλιώς ας κάνουμε ντοκιμαντέρ.

Η τρίτη ερώτηση συνδέεται άμεσα με τις προηγούμενες, αλλά και την επόμενη. Τι εμποδίζει τον ήρωα να πετύχει το στόχο του; Στο “Whiplash” τα πράγματα είναι καθαρά: Ο ανταγωνισμός αρχικά, η σχέση του μ’ ένα κορίτσι, ο πατέρας και η οικογένεια, ο μαέστρος της ορχήστρας, ο εγωκεντρισμός και η ματαιοδοξία του ήρωα (αδυναμίες τα τελευταία, αλλά παίζουν σημαντικό ρόλο στην πλοκή). Όλα αυτά λειτουργούν για τον ήρωα αντίθετα προς το στόχο του. Τι θα κάνει γι’ αυτό; Οι απαντήσεις έρχονται αβίαστα από την ιστορία: Θα μελετήσει νύχτα μόνος έως ότου ματώσουν τα δάχτυλά του, θα χωρίσει, θα τρακάρει με το αυτοκίνητο, θα καταδώσει τον καθηγητή, θα χάσει φίλους και θα πάει αιμορραγώντας στη συναυλία, τα πάντα για τον ίδιο σκοπό. Η τρίτη και η τέταρτη ερώτηση θα πρέπει, όπως στην περίπτωση του “Whiplash”, να επαναδιατυπώνονται συνεχώς, καθώς η δράση του ήρωα απέναντι στο πρόβλημα οδηγεί σε νέο πρόβλημα, πιο δυσεπίλυτο κάθε φορά, προκαλώντας έτσι νέα δράση. Η πλοκή είναι δράση – αντίδραση, ένα ντόμινο, όπου όταν το πρώτο τουβλάκι πέσει θα πρέπει να παρασύρει όλα τα υπόλοιπα έως το τέλος.

Στο μεγαλύτερο μέρος του “Unbroken” ο στόχος είναι θολός, άρα και το εμπόδιο και η δράση. Τι εμποδίζει τον ήρωα από το να γίνει καλός αθλητής όπως φαίνεται σαν πρώτος στόχος; Τίποτα. Τι θα κάνει γι’ αυτό; Τίποτα (που να σχετίζεται με την ταινία και το θέμα της επιβίωσης που πραγματεύεται). Ο ήρωας θέλει να επιβιώσει, είναι προφανές. Εμπόδια υπάρχουν, ειδικά στο δεύτερο μισό της ταινίας: Η δίψα, οι καρχαρίες, ο (υπερβολικά και αδικαιολόγητα) σαδιστής διοικητής του στρατοπέδου. Τι κάνει ο ήρωας γι’ αυτό; Τίποτα. Υπομένει. Είναι ένα τέρας υπομονής και αντοχής. Ενδιαφέρον, αλλά όχι αρκετό, ούτε και απαραίτητα πιστευτό, καθώς ο κλεφτάκος της αρχικής σκηνής μετατρέπεται εύκολα σε ήρωα – αλτρουιστή.

Τι θα γίνει στο τέλος; Αυτή εδώ η απάντηση καθορίζει το αίσθημα με το οποίο ο θεατής – αναγνώστης θα αποχωρήσει, αλλά και τη θέση που παίρνει ο συγγραφέας σε σχέση με το θέμα της ιστορίας. Στο “Unbroken” τα πράγματα είναι απλά, ίσως πιο απλά απ’ ό,τι θα θέλαμε, καθώς δεν υπάρχει καμία ανατροπή. Ο πόλεμος λήγει κι ο ήρωας απελευθερώνεται κι έπειτα μαθαίνουμε τι έγινε στην υπόλοιπη ζωή του (παντρεύτηκε, έκανε παιδιά, έτρεξε ως υπέργηρος στην Ιαπωνία, κλπ.). Στο “Whiplash” τα πράγματα είναι πιο σύνθετα και οι ανατροπές (θα επανέλθουμε σε επόμενο άρθρο στην τεχνική και στην αξία της ανατροπής) στο τέλος είναι δύο και πολύ δυνατές. Ο ήρωας και ο «κακός» καθηγητής φαίνεται να έχουν συμφιλιωθεί, όταν ο δεύτερος τον καλεί να παίξει στην ορχήστρα του. Όμως (ανατροπή πρώτη) όταν η ορχήστρα ξεκινάει ο καθηγητής έχει πει ψέματα. Το πρώτο κομμάτι δεν είναι αυτό που νόμιζε ο ήρωας, αλλά ένα άγνωστό του. Ο ήρωας γίνεται ρεζίλι και σηκώνεται να φύγει. Όμως, μετά που συναντάει τον πατέρα του στα καμαρίνια, γυρίζει πίσω στη σκηνή (ανατροπή δεύτερη), ξεκινάει να παίζει αυτός το κομμάτι που θέλει και δίνει την ερμηνεία της ζωής του δηλώνοντας ξεκάθαρα τη θέση του. Η ιστορία τελειώνει λίγο μετά την κορύφωση (climax) και το resolution (το τι θα γίνει μετά) είναι ελάχιστο, και περισσότερο υπονοείται παρά λέγεται. Έτσι, ο κύκλος της ιστορίας κλείνει και ο θεατής νιώθει ότι οι περισσότερες απαντήσεις έχουν δοθεί. Φυσικά μια ιστορία είναι ένα απόσπασμα της ζωής των ηρώων και δεν είναι δυνατόν, ούτε και απαραίτητο, να γνωρίζουμε τι θα γίνει μετά το τέλος.

Οι περισσότεροι συγγραφείς και σεναριογράφοι δεν έχουν πρόβλημα να βρουν μια καλή ιδέα. Έχουν πρόβλημα στο να την αναπτύξουν κι αυτό γιατί δεν κάνουν τις σωστές ερωτήσεις ή αρνούνται να δώσουν τις κατάλληλες απαντήσεις. Έτσι, το μπαλάκι μετά βίας περνάει το δίχτυ και στο τέλος πέφτει από τη δική τους πλευρά, οδηγώντας τους στην ήττα, αντί να καταλήξει μ’ ένα δυνατό καρφί στην πλευρά του αντιπάλου.

¹ Δείτε χαρακτηριστικά το εξαιρετικό “Match Point” του Woody Allen.
² Χρησιμοποιώ τον όρο «ήρωας» εννοώντας τον βασικό χαρακτήρα της ιστορίας, χωρίς να προϋποτίθενται ηρωικές πράξεις και χαρακτηριστικά εκ μέρους του.