1ο Μέρος – ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 1944: Καμπάνες, κανόνια και πολυβόλα χτυπούσαν όλα μαζί

του Τάκη Κατσιμάρδου //

Τα Χριστούγεννα του 1944 η εθνική τραγωδία, κορυφωνόταν. Το ημερολόγιο έδειχνε μέρα Δευτέρα, αλλά αυτό που σφράγιζε τη μέτρηση του χρόνου ήταν το 23ο εικοσιτετράωρο της αιματοχυσίας του Δεκέμβρη.

Ένα δράμα που ξεκινά από την κατοχή και συνεχίζεται. Καθημερινές σκηνές αλλοφροσύνης και απελπισίας.

Η κόλαση πυρός έχει μεταφερθεί στην ευρύτερη περιοχή του Πειραιά, όπου διεξάγονται σκληρές μάχες μεταξύ των αγγλικών δυνάμεων και του ΕΛΑΣ. Ιδίως στη Δραπετσώνα. Αεροπλάνα βομβαρδίζουν θέσεις των ΕΛΑΣιτών, αλλά και αδιακρίτως αμάχους, ενώ πυρά από πυροβολικό και τανκς γαζώνουν Εξάρχεια, Κολωνό, Καισαριανή…

Ιδού πως τα προσλαμβάνει την κατάσταση ο λαός του ΕΑΜ μέσα από μια είδηση-σύνθημα εκείνων των ωρών: «Άγγλοι, Αραπάδες και Γερμανοτσολιάδες “απελευθερωτές” του Σκόμπι έσφαξαν στην Καλλιθέα 700 πολίτες. Χιλιάδες πολίτες της Αθήνας και του Πειραιά στέλνουν οι Λίπερ (Βρετανός πρεσβευτής στην Αθήνα) και Σκόμπι (αρχιστράτηγος των συμμαχικών δυνάμεων στην Ελλάδα) σκλάβους στην Αφρική (οι Βρετανοί εξόριζαν ομαδικά Αριστερούς στο Τομπρούκ) ! Έλληνες πατριώτες όλοι στα όπλα!»

Σ΄ ένα παρόμοιο ρεπορτάζ υπό τον τίτλο «Τα Χριστούγεννα ο Σκόμπι γενίκευσε την ανθρωποσφαγή» διαβάζουμε: «Ο Ρούσβελτ και Πάπας έστελναν χριστουγεννιάτικα μηνύματα στους λαούς κατά της φασιστικής βίας και ο Σκόμπι ξαπόλυσε βροχή από βόμβες και μυδράλια στα παιδιά και τις γυναίκες…»

Την κατάσταση στην Αθήνα περιγράφει με τούτα τα λόγια ένας εκ των πρωταγωνιστών: «Η πρωτεύουσα έχει γεμίσει οδοφράγματα και αντιτανκικές παγίδες. Οι ελασίτες και οι κομμουνιστές πολεμούν με αυταπάρνηση τα τανκς του Σκόμπι, χρησιμοποιώντας χειροβομβίδες και μπουκάλες με βενζίνη και δυναμίτη σε κονσερβοκούτια. Είναι αμέτρητες οι πράξεις ανδρείας και ηρωισμού. Ελεύθεροι σκοπευτές υπερασπίζονται τις θέσεις τους ως το τελευταίο φυσίγγι, για να ριχτούν έπειτα σε μανιασμένη πάλη σώμα με σώμα. Ακόμη και παιδιά 12 χρονών πυροβολούν με ντουφέκια…»

Πρόκειται για μαρτυρία του Β. Μπαρτζιώτα (Φάνης) , γραμματέα της Κομμουνιστικής Οργάνωσης Αθήνας και εκ των ηγετών του ΚΚΕ. Αν και εκλαμβάνει την τραγωδία σαν μια λαϊκή εποποιία και τον εμφύλιο σαν πόλεμο «υπέρ βωμών και εστιών» είναι αποκαλυπτικός για το τι συμβαίνει εκείνες τις ώρες.

Τη γενικότερη κατάσταση περιγράφει, μέσω του καθαρευουσιάνου τηλεγραφητή, προς τις οργανώσεις του ΚΚΕ ο Γ. Σιάντος, γραμματέας του Κόμματος : «Μάχη συνεχίζεται εξαιρετικήν έντασιν. Άγγλοι επιτίθενται όλα τα μέσα και με πεζικόν κατά μάζες. Εξασκούν μεγάλην πίεσιν κυρίως Πειραιά. Απώλειες εκατέρωθεν μέγισται. Στρατός λαός Αθήνας-Πειραιά αποφασισμένοι πέσουν μέχρι ενός αγώνα κατά νέου κατακτητή. Ζέρβας ετοίμασε επίθεσιν από νώτα μας. Αντεπίθεσή εξελίσσεται με μεγάλη επιτυχία. Κατελήφθησαν Άρτα, Γιάννενα. Διαλύθηκαν δυο ζερβικά συντάγματα , κυριεύτηκαν πολλά λάφυρα και αιχμάλωτοι. Υπόλοιπες δυνάμεις Ζέρβα υποχωρούν προς Πρέβεζα…»

ΕΑΜικό “γιορταστικό” σκίτσο με Τσώρτσιλ, Παπανδρέου και Σκόμπι.

Αντίστροφη μέτρηση για τον ΕΛΑΣ

Η πραγματικότητα είναι πως η αντίστροφη μέτρηση για τη στρατιωτική ήττα του ΕΛΑΣ στην Αθήνα έχει αρχίζει από τα μέσα Δεκεμβρίου. Καταφθάνουν τότε μαζικά αγγλικές δυνάμεις από την Ιταλία (60000 υπολογίζονται τα Χριστούγεννα). Ενώ ο “εθνικός” στρατός αριθμούσε περίπου 10000 άνδρες. Τη στιγμή που οι κύριες δυνάμεις του ΕΛΑΣ (κάπου 50000) κρατούνταν μακριά από την Αττική.

Τη μέρα των Χριστουγέννων ο στρατάρχης Αλεξάντερ, ανώτερος διοικητής των συμμαχικών δυνάμεων στη Μεσόγειο, ενημέρωνε τον Άγγλο πρωθυπουργό Τσόρτσιλ: «Η κατάσταση που ήταν σοβαρή πριν από δεκαπέντε μέρες είναι τώρα πολύ καλύτερη και κάθε κίνδυνος έχει περάσει…» Αν και εξηγούσε πως πίσω από τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ υπάρχει ένας σκληρός πυρήνας αντίστασης «δυνατότερος απ΄ ό,τι είχαμε πιστέψει και θα είναι πολύ δύσκολο να τον εξαλείψουμε..»

Σε μια πιο ακριβή στρατιωτική αναφορά του εκτιμούσε την κατάσταση ως εξής: «Αν υποθέσουμε πως ο ΕΛΑΣ θα συνεχίσει τον πόλεμο, κρίνω πως θα ήταν δυνατόν να ξεκαθαρίσουμε την περιοχή Αθήνας-Πειραιά και να την κρατήσουμε σταθερά, αλλά δεν θα νικήσουμε έτσι τον ΕΛΑΣ σε σημείο που να τον υποχρεώσουμε να συνθηκολογήσει…»

Αυτό μεταφράζεται ότι πρέπει να βρεθεί και πολιτική λύση στο «ελληνικό πρόβλημα».

Από τις διαπιστώσεις αυτές, αλλά και από τη συνειδητοποίηση του στρατιωτικοπολιτικού αδιεξόδου από μέρους της ηγεσίας του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ άνθιζε η ελπίδα για κάποιο συμβιβασμό. Άλλωστε γίνονταν και κάποιες επαφές σε πολιτικό επίπεδο. Αλλά η διάθεση της ηγεσίας του ΕΑΜ προσέκρουε σε αδιαπέραστο τείχος. Ακόμη και ο Π. Κανελλόπουλος γράφει σχετικά στο ημερολόγιό του: “19 Δεκεμβρίου. Αφού έχασαν το παιχνίδι τους με τα όπλα , πάνε οι κομμουνιστές να το κερδίσουν με την πολιτική ίντριγκα”!

Ύποπτοι για τους Βρετανούς ήταν όλοι.

Μνημείο αδιαλλαξίας η στάση Παπανδρέου

Άκαμπτος μπροστά στην εθνική και, πολιτική και ανθρωπιστική κρίση εμφανίζεται ο Έλληνας πρωθυπουργός.

Ο Γ. Παπανδρέου, ενόψει των Χριστουγέννων , απηύθυνε προκήρυξη προς τους ΕΛΑΣίτες, που φαντάζει ,σήμερα, μνημείο αδιαλλαξίας του κυβερνητικού στρατοπέδου απέναντι στους «ολίγους στασιαστές».

Τους …εξηγεί ότι οι «στρατιωτικοί σας αρχηγοί είναι μερικοί φιλόδοξοι αποτυχόντες», οι «πολιτικοί σας αρχηγοί δεν ετήρησαν τον λόγον τους, διότι θέλουν να επιβάλουν την δικτατορίαν», «μερικοί εξ αυτών είναι όργανα βουλγαρικής προπαγάνδας». Ακόμη …πληροφορεί ότι «οι Αλβανοί βαδίζουν εναντίον της Ηπείρου. Βούλγαροι εισήλθον εις την ελληνικήν Μακεδονία και σφάζουν…» Επιπλέον ότι «εις τας τάξεις σας υπηρετούν Γερμανοί, Βούλγαροι και Ιταλοί… για να διαλύσουν την πατρίδα μας, να μας πάρουν τη Μακεδονίαν και τη Θράκην…»

Το υπουργικό συμβούλιο καλεί τους ΕΛΑΣίτες για «τελευταία φορά» να στρέψουν πρώτα τα όπλα εναντίον αυτών των εχθρών, ύστερα να τα παραδόσουν και να καταταγούν στον Εθνικό Στρατό. «Όποιος παρουσιαστεί και καταθέσει όπλον εντός 48ώρου αμνηστεύεται. Θα δικαστούν μόνον οι αρχηγοί και οι δολοφόνοι. Οσοι συνεχίσουν τον εμφύλιον πόλεμον θα δικασθώσιν ως στασιασταί εν ώρα πολέμω και προδόται της πατρίδος. Η περιουσία των θα δημεύεται…Το κράτος του νόμου θα επιβληθή, η Ελλάς θα γίνη μεγάλη… »

Η ανάλυση του Γ. Παπανδρέου προς τους δημοσιογράφους είναι , επίσης, πολύ διαφωτιστική: «Τον Οκτώβριον έγινε η απελευθέρωσις του Εθνους από την γερμανικήν τυραννίαν. Τον Δεκέμβριον συντελείται η απελευθέρωσις του λαού μας από την τυραννίαν της άκρας αριστεράς. Και δι΄ αυτό είναι βαθυτάτη η ευγνωμοσύνη του ελληνικού λαού προς την Μ. Βρετανίαν. Χωρίς αυτήν την βοήθειαν, ο λαός μας δεν ήταν δυνατόν να ελευθερωθή από την τρομοκρατικήν βίαν μιας ενόπλου μειοψηφίας…»

Το ίδιο διαφωτιστική, από την ακριβώς αντίθετη οπτική, είναι και η ανάλυση των κομμουνιστών δια χειρός Κ. Καραγεώργη (διευθυντή τότε του «Ριζοσπάστη»): «Ο Άγγλος στρατηγός Σκόμπι που ήρθε στη χώρα μας ανώφελος ελευθερωτής βάλθηκε να ξεκληρίσει τον περήφανο λαό της Αθήνας μας και του Πειραιά που ενσαρκώνουν την αθάνατη ψυχή και το εθνικό μεγαλείο του λαού μας. Όταν οι Γερμανοί ρήμαζαν τον τόπο μας και έκαιγαν τα χωριά μας ούτε ένα αεροπλάνο αγγλικό δεν πετούσε για να μας ενισχύσει. Τώρα αεροπλάνα, τανκς πολεμικά καράβια σπέρνουν το θάνατο, το πένθος, την ορφάνια και ποτίζουν τα ερείπια και τους δρόμους των σπιτιών μας με αίμα Ελληνικό…»

Η κατάσταση για την εξεύρεση ειδών πρώτης ανάγκης λίγο είχε μεταβληθεί από τον καιρό της γερμανικής κατοχής.

Πείνα, δυστυχία και θάνατος

Τα Χριστούγεννα του 1944 δεν σφράγιζαν μόνο το πένθος και το αίμα. Αλλά και η πείνα του λαού. Η ξεχαρβαλωμένη Ελλάδα δεν μπορούσε να θρέψει τα παιδιά της και ειδικά το 1 εκ. των Αθηναίων. Ευτυχώς , υπήρχε η συμμαχική υλική βοήθεια, οι διάφορες λαϊκές επιτροπές, τα συσσίτια, οι περιορισμένες ενισχύσεις που φθάνουν από την περιφέρεια. Η μεγάλη πλειονότητα του λαού είναι εξαρτημένη απ΄ αυτή τη βοήθεια. Ιδού, μερικά μόνο, που δίνουν ένα μέτρο της καθημερινής πραγματικότητας:

-Στις συνοικίες μοιράζονται κουτιά γάλα, παστός μπακαλιάρος, μακαρόνια και τσιγάρα. Για παράδειγμα. τη μέρα των Χριστουγέννων σε Γαλάτσι, Ψυχικό, Εξάρχεια , Αμπελοκήπους και Διαλόρεμα (Ερυθρός Σταυρός) διανεμήθηκαν συνολικά 320 οκάδες μπακαλιάρος. Τη δεύτερη μέρα προστέθηκαν στις ίδιες και άλλες συνοικίες σουσάμι, φουντούκια, αλάτι, τοματοπελτές, ζάχαρι αλεύρι, κουτιά σούπας…

-Η Παμπειραϊκή Λαϊκή Επιτροπή μέχρι τη δεύτερη μέρα των Χριστουγέννων είχε μοιράσει: «50 δράμια ψωμί την ημέρα το άτομο, 100 δρ. ρεβίθια,, 100 δρ. μπιζέλια, 150 δράμια μπακαλιάρο,, 150 δρ. κρέας, 75 δρ. ξηρές πατάτες, 100 δράμια λάδι, 50 δρ. λίπος και 75 δρ. σταφίδα…»

-Στα λαϊκά συσσίτια τράφηκαν (επισήμως) 15000 άτομα…

-Η ΕΑΜική Παναθηναϊκή Επιτροπή κάνει εκκλήσεις στους συμμάχους και στον Ερυθρό Σταυρό για τρόφιμα και φάρμακα. Ζητάει, επίσης, από τους πολίτες να υποδεικνύουν που υπάρχουν αποθήκες τροφίμων, επειδή έτσι «θα βοηθήσουν στην καλύτερη λειτουργία των συσσιτίων…»

-Με έρανο που έγινε στη Θήβα (παρόμοιοι γίνονται και αλλού) «συγκεντρώθηκαν και στάλθηκαν για το λαό της Αθήνας 60 οκάδες ελιές, 46 οκ. ψωμί, 136 οκ. στάρι, 45 οκ. πατάτες, 416 οκ. ρεβύθια, 6 οκ. διάφορα τρόφιμα…»

-«Υπάρχει μια δραξ κακών Ελλήνων ολιτινες θεωρολυνβ κατάλληλον την στιγμήν δια να δημιουργήσουν στιβάδας εκατομμυρίων εξ αφορμής της δυστυχίας των πολλών… Ετυχε να κατέχουν ποσότητας ειδών πτρώτηας ανάγκης και εννούν να διαθέσουν ταύτα εις τιμάς κυανών αδαμάντων…»

-«Εντολή των Αγγλικών στρατιωτικών αρχών δεν εχορηγήθησαν τρόφιμα εις τους κατοίκους της περιοχής των οδών Μιούλη, Τσαμαδού κ.α. μέχρι του Ηλεκτρικού σταθμού ,διότο χθες επυροβολήθη υπ΄ αγνώστων εις την περιοχήν Ελλην αξιωματικός…»

Η αποσπασματική παράθεση παρόμοιων θα μπορούσε να καταλάβει αμέτρητες σελίδες. Όπως και φαρμακερά σχόλια εναντίον των Άγγλων, αφού η «μέρα βρίσκει τον Βρετανό μπρος στην ποτίγκα του που έχει κάμει πικρή το αίμα των αθώων γυναικοπαίδων» . Εκείνα τα Χριστούγεννα, όπως διηγείται μια εθελόντρια του Ερυθρού Σταυρού που μοίραζε τρόφιμα «δεν ήξερες καν ποιός ζει και ποιός πεθαίνει…»

Το πιο “όμορφο” δώρο…

Έχει ενδιαφέρον, ως επίλογο, να προστεθεί πού απέδιδαν κυβέρνηση και Βρετανοί τα μαύρα Χριστούγεννα: « Η σημερινή πείνα του Ελληνικού λαού οφείλεται αποκλειστικώς εις την στάσιν και την απεργίαν (απεργούσαν διάφοροι κλάδοι εργαζομένων εκείνες τις μέρες). Τα πλοία λόγω των μαχών αδυνατούν να εκφορτώσουν εις τον λιμένα, ενώ ο Ερυθρός Σταυρός δεν δύναται να εφοδιάση ευχερώς τα αρτοποιεία συνεπεία των οδοφραγμάτων και των ναρκών. Αυτοκίνητα του ΕΣ ηχρηστεύθησαν υπό χειροβομβίδας… Εκφράζονται φόβοι επιδημιών, όχι μόνο λόγω της συσσωρεύσεως των σκουπιδιών εις τας οδούς, αλλά και λόγω της μη επαρκούς διϋλίσεως του ύδατος, το οποίον διανέμεται εις ποσότητας κατάπολύ κάτω του κανονικού. Συνιστάται όπως το ύδωρ βράζεται προηγουμένως …» (ανακοίνωση της Βρετανικής Επιτροπής Περιθάλψεως –ML- προκατόχου της ΟΥΝΝΡΑ).

H EM-EΛ, όπως ήταν γνωστή περιγράφει ως εξής την κατάσταση, που είχε διαμορφωθεί μετά την έναρξη των Δεκεμβριανών: “Πείνα, όπως στην Κατοχή

«Η διανομή τροφίμων σταμάτησε. Αναμφισβήτητα ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού θα πλησιάζει την εξάντληση από την πείνα… Η ζωή στην Αθήνα παρέλυσε εντελώς. Ο κόσμος παραμένει κλεισμένος μέσα. Ανακλήθηκαν τα πλοία με τα εφόδια που κατευθύνονταν στον Πειραιά και σε άλλα λιμάνια. Τα οχήματα της ML δεν προχωρούν έξω από τη βρετανική ζώνη στρατιωτικού ελέγχου».

Κάπως, έτσι , ήταν σε αδρές γραμμές η κατάσταση όταν το βράδυ των Χριστουγέννων ο κυβερνητικός ραδιοφωνικός σταθμός της Αθήνας αντί ν΄ ανακοινώσει τη …γέννηση του Χριστού και το «επι γης ειρήνη», γνωστοποιούσε την άφιξη τού Βρετανού πρωθυπουργού Ουίνστον Τσόρτσιλ. Είχε φτάσει λίγο μετά το χριστουγεννιάτικο μεσημεριανό τραπέζι.

Ο Π. Κανελλόπουλος είναι δίνει το κλίμα που επικρατεί στο κυβερνητικό στρατόπεδο: “Πληροφορήθηκα ότι χθες έφτασαν από το Λονδίνο στην Αθήνα ο Τσώρτσιλ και ο Ήντεν. Το πιο όμορφο χριστουγεννιάτικο δώρο που μπορούσαμε να επιθυμήσουμε…”

Οι ελπίδες αναθερμάνθηκαν, αλλά διαψεύστηκαν απολύτως πολύ γρήγορα.

«25 Δεκεμβρίου. Χριστούγεννα. Τα πιο πικρά Χριστούγεννα της ζωής μου. Έχω εμπιστοσύνη στο μέλλον. Το παρόν είναι πολύ βαρύ. Ωστόσο το χρέος μου είναι να το σηκώσω στους ώμους μου και να το κάνω να χωρέσει στην καρδιά μου. Και αυτήν ακόμα την πικρή ώρα της Ελλάδος την αγαπάω. Αυτή τη στιγμή η ώρα είναι εννιά και κτυπάνε οι Χριστουγεννιάτικες καμπάνες. Βαράνε όμως και τα κανόνια. Ακούγονται και τα πολυβόλα». 

(ημερολόγιο Π. Κανελλόπουλου)

“Εθελοντές πεινασμένοι και ταλαιπωρημένοι φτιάχνουν οδοφράγματα πίσω από τις γραμμές μας για να εμποδίσουν την προέλαση των τανκς. Η παραγωγή μπουκαλιών με βενζίνη έχει «βιομηχανοποιηθεί» από τους επονίτες και διαθέτουμε αρκετές ποσότητες από το νέο αντιαρματικό μας όπλο. Τρία προβλήματα δεν μπορέσαμε να λύσουμε: την πείνα, το κρύο και τον ύπνο. Τα ξεπερνάμε με το τραγούδι και τα καλαμπούρια που δίνουν και παίρνουν…”

(Ορέστης Μακρή: Ο ΕΛΑΣ της Αθήνας)

Εφημερίδες μέρας Χριστουγέννων.

2ο Μέρος: Η «παράφρων» επιχείρηση για την ανατίναξη του αγγλικού στρατηγείου στη Μ. Βρετάνια >>