Χρήστος Χρυσόπουλος: «Για μένα το ταξίδι είναι πάντα η αναπόλησή του. Αυτή είναι και η ιδιοτέλεια ενός καλλιτέχνη: όλα για εκείνον αποτελούν υλικά της τέχνης του»

Συνέντευξη στην Ελένη Γκίκα //

Ξεκίνησε ως μια σειρά από μεγάλες (βραδινές και ημερήσιες) περιπλανήσεις στην Αθήνα τον Οκτώβρη του 2011. Τελειώνει με την τελευταία φωτογραφία, που τραβήχτηκε Πρωτοχρονιά του 2011. Ο “Φακός στο στόμα” του Χρήστου Χρυσόπουλου μεταφράστηκε και τιμήθηκε με το Γαλλικό βραβείο Laure Bataillon: “Οι Γάλλοι πολίτες μοιάζουν να αναγνωρίζουν στην Ελληνική κρίση μια προειδοποίηση και για την δική του κοινωνία”, λέει στο Έθνος ο συγγραφέας. Και συνεχίζει να φωτογραφίζει. “Μια πόλη παλίμψηστο” στο “Disjunction” το τελευταίο του έργο: “Η Αθήνα μοιάζει με απορρυθμισμένο σύστημα”, “μια πόλη διαταραγμένη και ταυτόχρονα γοητευτική” μας λέει.

Ένας συγγραφέας ζωγραφίζει την κρίση και την πόλη. Και το έργο του μεταφράζεται και βραβεύεται.

-«Ίσως, γι αυτό, το μεγαλύτερο δώρο ήταν το Γαλλικό βραβείο Laure Bataillon, που μοιραστήκαμε το 2014 για τον «Φακό στο στόμα» ως το καλύτερο μεταφρασμένο δοκίμιο της χρονιάς στη Γαλλία». Πώς ξεκίνησε να γράφεται και να φωτογραφίζεται ο «Φακός στο στόμα» και τί σημαίνει αυτό ακριβώς το βιβλίο να μεταφράζεται και να βραβεύεται στο εξωτερικό ως το καλύτερο μεταφρασμένο δοκίμιο της χρονιάς;

O “Φακός” δεν θα μπορούσε να γραφεί οπουδήποτε αλλού παρά μόνο στην Αθήνα. Και δεν θα μπορούσε να γραφεί σε οποιαδήποτε άλλη στιγμή. Ξεκίνησε ως μια σειρά από μεγάλες (βραδινές και ημερήσιες) περιπλανήσεις στην πόλη τον Οκτώβρη του 2011. Το βιβλίο σηματοδοτεί εκείνη τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Τελειώνει με την τελευταία φωτογραφία, που τραβήχτηκε Πρωτοχρονιά του 2012: είναι η εικόνα της θεάς Αθηνάς στον περίβολο του Πνευματικού Κέντρου του Δήμου Αθηναίων, με τα μάτια μαυρισμένα από σπρέι. Αυτήν τη φωτογραφία διάλεξα ξανά ως την καταληκτική εικόνα για τον επίλογο που έγραψα ειδικά για τη γαλλική έκδοση του βιβλίου. Νομίζω αποτύπωνε με τον πλέον εύγλωττο τρόπο το αδιέξοδο στο οποίο βρισκόταν η ελληνική κοινωνία. Την αδυναμία να δούμε το μέλλον. Την ανικανότητα να αντικρίσουμε κατάματα το παρόν. Η συσκοτισμένη ματιά νομίζω είναι η εικόνα που -εν πολλοίς- μας χαρακτηρίζει. Όσο για τη βράβευση του βιβλίου στη Γαλλία, έχει νόημα ως επιβράβευση των ανθρώπων που πίστεψαν στο βιβλίο στις εκδόσεις Actes Sud, αλλά και ως μια επιβεβαίωση -μέσω του βιβλίου- ότι οι Γάλλοι πολίτες μοιάζουν να αναγνωρίζουν στην Ελληνική κρίση μια προειδοποίηση και για τη δική τους κοινωνία.

-Να θυμηθούμε, κύριε Χρυσόπουλε, τις πρώτες εικόνες Αθήνας τότε που ξεκινούσε η κρίση; Πόσο αέναη μπορεί να είναι, τελικά, «η φευγαλέα εντύπωση»; Τι έχει αλλάξει;

Η ματιά ενός συγγραφέα, ο λόγος ο ίδιος, αναφέρεται στο τώρα, μολονότι δεν αποβλέπει αποκλειστικά στο σήμερα. Ετούτη είναι και η παραδοξότητα της γραφής: η πραγματικότητα κυλά μόνο στο παρόν, τα πράγματα συμβαίνουν μόνο άπαξ. Η γραφή όμως μιλά αντιστεκόμενη στον χρόνο. Πολλά ζητήματα που αποτυπώθηκαν στον «Φακό» παραμένουν ακόμα και σήμερα επίκαιρα -ή μάλλον ας πω: εκκρεμή, αναπάντητα, ανεπίλυτα. Μοιάζουν σχεδόν εύλογα. Δεν θα έπρεπε να είναι έτσι. Δεν πρέπει να θεωρούμε τη δυστυχία κανονική συνθήκη της ζωή. Εδώ η τέχνη μπορεί να λειτουργήσει ως μια υπενθύμιση απέναντι σε αυτή την αμεριμνησία, και όσο θα επιτελεί αυτόν τον σκοπό, δεν θα απολέσει τον κοινωνικό της ρόλο.

-Τι μπορεί να απαθανατίσει ο φακός και πότε μπήκε η φωτογραφία στη ζωή σας; Εξακολουθείτε να φωτογραφίζετε την Αθήνα;

Η φωτογραφία είναι μέρος της καθημερινότητάς μου και αποτέλεσε επίσης ένα από τα μοτίβα της λογοτεχνίας μου (η φωτογραφία συμμετέχει με διάφορους τρόπους σε όλα τα βιβλία μου). Πέραν τούτου, όμως, η φωτογραφία για μένα λειτουργεί πολλές φορές ως εναλλακτική της αφήγησης – ακόμα και ως συνέχειά της. Για παράδειγμα, η εγκατάσταση «Disjunction – Ημερολόγιο μιας πόλης σε απορρύθμιση», που εκτέθηκε τον Νοέμβριο στη Μασσαλία και στο Παρίσι, αποτελεί μια διαφορετική συνέχεια του «Φακού», μια διερεύνηση του πώς η Αθήνα συνεχίζει αλλάζει αφότου το βιβλίο αποτύπωσε την εικόνα της.

-Όταν σας σκέπτομαι μου έρχονται τρία πράγματα στο νου: λογοτεχνία με ιδιαίτερο ύφος, φωτογραφία και περπάτημα. Στον «Φακό στο στόμα» και στο βιβλίο σας «Το σώμα του Τιρθανκάρα» αποτελούν την συνισταμένη του έργου, πώς βρεθήκατε από την Αθήνα της κρίσης στην Ινδία, κύριε Χρυσόπουλε;

Έχοντας τελειώσει τον «Φακό» αισθάνθηκα κάπως «κλειστοφοβικά» ή -ας πω καλύτερα- «στενάχωρα». Η πόλη μου φαινόταν ένα τοπίο μικρού ορίζοντα, περιορισμένου οπτικού πεδίου. Ένιωσα την ανάγκη να βρεθώ σε έναν τόπο αλλότριο: εκεί δηλαδή όπου δεν θα μπορούσα να είμαι τίποτε άλλο από ένας ξένος – δεν θα μπορούσα να είμαι καν συγγραφέας. Έτσι επέλεξα την Ινδία.

-Τι μπορεί να είναι ένα ταξίδι, τελικά; Γυρίζεις αλλιώς μετά το ταξίδι;

Για μένα το ταξίδι είναι πάντα η αναπόλησή του. Αυτή είναι και η ιδιοτέλεια ενός καλλιτέχνη: όλα για εκείνον αποτελούν υλικά της τέχνης του. Επιστρέφοντας από την Ινδία γεννήθηκε ουσιαστικά η ανάγκη να συνειδητοποιήσω τι σήμαινε εκείνο το ταξίδι. Από αυτή την παρόρμηση προέκυψε το τελευταίο βιβλίο μου: «Το σώμα του Τιρθανκάρα». Δεν ξέρω αν γυρνάς αλλιώς μετά το ταξίδι. Πιστεύω ότι όποιος διαθέτει το «μικρόβιο» του ταξιδιού επιδιώκει εξ αρχής την εμπειρία του «άλλου», του αλλότριου. Ζει στο μεταίχμιο της ταυτότητας και της διαφοράς. Είναι πάντα «διαφορετικός και απαράλλαχτος».

-Τι ακριβώς είναι «Το σώμα του Τιρθανκάρα»; Και ποια τα ίχνη που σας άφησε;

Δεν θα προδώσω τον τίτλο αυτού του βιβλίου, θα πω μόνο ότι το κέρδος του ταξιδιού ήταν αυτό το επιθετικό μείγμα που είναι η Ινδία: μια ζωή πάλλουσα και αντιφατική (αποκρουστική και γοητευτική συνάμα) που καταδυναστεύει κάθε σου βήμα όταν βρεθείς εκεί. Και ο μόνος τρόπος να προσαρμοστείς είναι να αφεθείς στη ροή. Κάθε αντίσταση είναι μάταιη. Είναι μια συνθήκη βιωματική. Αυτό νομίζω είναι το ίχνος που μου άφησε το ταξίδι..

-To «My mother’s silence» είναι κι αυτό ένα ταξίδι;

Στο έργο αυτό φωτογράφισα το άδειο πατρικό μου σπίτι, και μέσα από είκοσι φωτογραφίες με σκοτεινή μπλε παλέτα, επιχειρώ μια αφήγηση που διερευνά το πώς η μνήμη, η βιογραφία και η προσωπική ιστορία διαμορφώνονται μέσα μας στο πέρασμα του χρόνου. Αυτό είναι το κατεξοχήν εσωτερικό ταξίδι: η διερεύνηση του εαυτού μέσα από την παρατήρηση ενός χώρου οικείου (όπως είναι το πατρικό σπίτι) και ταυτόχρονα ανοίκειου (όπως είναι η μνήμη).

-Τι καταγράφει ο φακός που δεν μπορούμε να δούμε με γυμνό μάτι;

Το φωτογραφημένο αντικείμενο δεν ανήκει σε κανέναν, προέρχεται μεν από την προσωπική ματιά του φωτογράφου. Την ίδια στιγμή απευθύνεται στον συλλογικό αποδέκτη και μάλιστα περιέχει ήδη ενσωματωμένες διατυπώσεις του συλλογικού. Όταν -λοιπόν- η εικόνα γίνει κτήμα ενός θεατή τα πράγματα λαμβάνουν άλλη υπόσταση. Είναι εκείνη η στιγμή όπου ο θεατής θα πει: «βλέπω κάτι δικό μου εδώ μέσα», και ο φωτογράφος θα διαπιστώσει: «όντως εδώ μέσα υπάρχει κάτι περισσότερο από αυτό που είναι μόνο δικό μου». Ο φακός -όταν ευστοχεί- καταγράφει το γεγονός αυτής της συνάντησης.

-Πάντα φωτογραφίζατε την Αθήνα; Η κρίση την έκανε πιο ανθρωποκεντρική;

Η αφετηρία μου είναι «περιπλανητική». Κι όμως, μολονότι η φωτογραφία μου δεν μοιάζει καθόλου με street photography, στην ουσία η μέθοδός μου είναι της φωτογραφίας δρόμου. Κινούμαι στο δημόσιο χώρο, αλλά και στους εσωτερικούς χώρους, ως πλάνητας, άρπαγας εικόνων. Το αποτέλεσμα είναι κατεξοχήν βιωματικό και η πόλη δεν είναι τίποτε άλλο από τους ανθρώπους της. Δεν υπάρχει μη-ανθρωποκεντρική πόλη. Την ίδια στιγμή, σπανίως φωτογραφίζω την ανθρώπινη παρουσία, θεωρώ πιο ενδιαφέρον να μη φωτογραφίζω τα ίδια τα πρόσωπα, αλλά το χώρο στον οποίο ζουν, τα σύμβολα που τους εκπροσωπούν, τα αντικείμενα που κατέχουν. Ελπίζω ότι έτσι μπορώ να διακρίνω όλες εκείνες τις όψεις της ταυτότητας που ο άνθρωπος επιθυμεί να αποκρύψει ή δεν τις ελέγχει ή δεν τις γνωρίζει, ή ακόμη εκείνες που οι άλλοι του αποδίδουν ερήμην του.

-Τι αποκαλύπτει, τελικά, ο φακός για την κρίση;

Ο Φακός του φωτογράφου, όπως και φακός του συγγραφέα, φωτίζουν και την ίδια στιγμή αποτυπώνουν αυτό που είναι η Αθηναϊκή ζωή. Η Αθήνα είναι μια πόλη που ανέκαθεν χαρακτηριζόταν από βαθιές ρωγμές. Μια πόλη παλίμψηστο. Το αποτέλεσμα είναι ένα ιδιάζον είδος «εντροπίας». Όλα φαίνονται δυνατά σε αυτή την πόλη. Η Αθήνα μοιάζει με ένα απορρυθμισμένο σύστημα. Λοξή. Οι λεπτομέρειες της ζωής εδώ συχνά φαίνονται παράλογες και αντιφατικές. Η Αθήνα, ωστόσο, δεν είναι μια κατεξοχήν δυστοπική πόλη. Οι Αθηναίοι καταφέρνουν (ακόμα και τώρα) να ζήσουν όλοι μαζί με το δικό τους τρόπο. Και έτσι, η γοητεία της Αθήνας υπονομεύει συνεχώς το κείμενο που την περιγράφει. Ξεπερνά τις γενικεύσεις μας. Στο τελευταίο μου έργο, το «Disjunction», επιχειρώ να καταγράψω ή, μάλλον, να συλλάβω μια πόλη διαταραγμένη και ταυτόχρονα γοητευτική. Μια πόλη σε μια παράξενη κατάσταση ομοιόστασης».

* Όλες οι φωτογραφίες είναι του Χρήστου Χρυσόπουλου, και έχουν βραβευτεί στο Παρίσι.