Fractal

Η σύγχρονη Κοιλάδα του Ιωσάφατ

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος //

 

cherΣβετλάνα Αλεξίεβιτς «Τσέρνομπιλ, ένα χρονικό του μέλλοντος», Εκδ. Πατάκης, σελ. 343

 

Ένα σφάλμα δύο φορές. Το 2001, όταν εκδόθηκε πρώτη φορά στα ελληνικά το «Τσέρνομπιλ» της Σβετλάνα Αλεξίεβιτς από τις εκδόσεις Περίπλους, δεν έτυχε της προσοχής που του άξιζε. Κάποια στιγμή η έκδοση εξαντλήθηκε και έκτοτε μόνο κάποια, ελαχιστότατα, αντίτυπα μπορούσε να βρει όποιος το επιθυμούσε στο βάθος των βιβλιοπωλείων.

Το 2016 το βιβλίο επανέρχεται στην επικαιρότητα υπό νέο εκδοτικό (βλ. εκδόσεις Πατάκης), με τον ίδιο μεταφραστή και με εισαγωγικό σημείωμα του Θανάση Τριαρίδη. Φευ, είχε προηγηθεί όλη η γνωστή πολεμική από τα κοινωνικά δίκτυα για τους λόγους που ώθησαν τους πεφωτισμένους της Σουηδικής Ακαδημίας να απονείμουν το βραβείο Νομπέλ στην Αλεξιέβιτς από τη στιγμή που δεν διακονεί την «πούρα» μυθοπλασία και τα βιβλία της είναι ένα συμπίλημα μυθιστορίας, χρονικού, δημοσιογραφικής καταγραφής και ντοκουμέντου. Τόνοι επιχειρημάτων -έωλων και εύστοχων- εκτέθηκαν στη δημόσια λογοτεχνική συζήτηση για το αν εκτρέπεται η λογοτεχνία της σήμερον σε κάτι που δεν ομοιάζει με… λογοτεχνία. Το μόνο σίγουρο είναι ότι η Αλεξίεβιτς δεν εκβίασε την επιτροπή για να της δώσει το σεπτό βραβείο. Δεν απείλησε ότι θα αυτοπυρποληθεί στο κέντρο της Σουηδίας αν δεν ακουστεί το όνομά της. Το έλαβε και αν το άξιζε ή όχι είναι μια άλλη ιστορία για την οποία ο καθείς έχει το δικαίωμα να εκφέρει γνώμη.

Έχουν κάποια σχέση όλα τούτα με τη δυναμική των βιβλίων της; Είτε με Νομπέλ, είτε χωρίς, το «Τσέρνομπιλ» παραμένει ένα σημαντικό βιβλίο. Αδιάφορο αν είναι λογοτεχνία (εντάξει, δεν είναι με την κλασική έννοια) ή κάτι άλλο. Σημασία έχει το εύρος των λέξεων, η έκταση της γραφής, η δεσποτική δύναμη του υλικού. Κι εδώ υπάρχουν όλα σε πλησμονή.

Η Αλεξίεβιτς δεν διεκδικεί δάφνες μυθοπλασίας. Αφήνει τους αληθινούς πρωταγωνιστές να μιλήσουν μόνοι τους. Η μοναδική παρέμβαση που επιτρέπει στον εαυτό της είναι μια επιμέλεια και ένα κοσκίνισμα στα λεγόμενα. Πράξη αφέσιμη, αν θέλει κανείς να παρουσιάσει το κύμα των διηγήσεων με ρυθμό και συντονισμό. Απλοί άνθρωποι, όλων των αποχρώσεων, εκθέτουν τις προσωπικές τους μαρτυρίες μετά το καταστροφικό ατύχημα στο Τσέρνομπιλ. Όλες μαζί διαμορφώνουν ένα κλίμα ασφυκτικό, περίκλειστο, δίνουν την αίσθηση ενός κλειστού κυκλώματος που δεν άλλαξε την… τάση μόνο στη Λευκορωσία ή την πρώην ΕΣΣΔ, αλλά σε ολόκληρο τον κόσμο. Τόσο που να μιλάμε για την προ και μετά το Τσέρνομπιλ εποχή. Την 26η Απριλίου 1986, μία σειρά εκρήξεων κατέστρεψε τον αντιδραστήρα του τέταρτου ενεργειακού μπλοκ στον πυρηνικό σταθμό του Τσέρνομπιλ. Το ατύχημα αυτό χαρακτηρίστηκε ως η μεγαλύτερη τεχνολογική καταστροφή του εικοστού αιώνα. Αρκετοί από τους συνομιλητές της τον ταυτίζουν με το Άουσβιτς και τη Χιροσίμα. Η αλήθεια είναι ότι το Τσέρνομπιλ έγινε, όντως, η  κοιλάδα του Ιωσάφατ του σύγχρονου κόσμου. Η Δευτέρα Παρουσία ήρθε και είχε την οσμή και την καταστροφική δύναμη της πυρηνικής ενέργειας.

Το Τσέρνομπιλ δεν υπάρχει πλέον, το πήρε πίσω ο θεός. Αυτό λέει μια γυναίκα στην Αλεξίεβιτς. Οι άνθρωποι που μένουν στα μολυσμένα σπίτια τους, που τρώνε τις μολυσμένες τροφές τους και πατούν το μολυσμένο χώμα του είναι «ομιλούσες λάσπες» και τα πουλιά που πετούν στον γκρίζο ουρανό του είναι «κινούμενες τέφρες». Οι επιζώντες, όσοι είχαν την τύχη να τα καταφέρουν, είναι οι χιμπακούσα του πυρηνικού σταθμού (έτσι έλεγαν οι Ιάπωνες όσους γλύτωσαν από το Χιροσίμα).

Αν το ατύχημα ήταν αποτέλεσμα αβελτηρίας των κρατικών μηχανισμών, η αντίδρασή τους μετά από αυτό είναι σκανδαλωδώς απάνθρωπη. Υπό το άλλοθι να μην προκληθεί πανικός στον κόσμο, το καθεστώς του Κρεμλίνου (ήδη έπνεε τα λοίσθια) σφύριξε αδιάφορα. Προς θεού, μην ταρακουνηθεί το κομματικό και κομμουνιστικό ιδεώδες. Οι άνθρωποι συνέχισαν να μένουν στην περιοχή αν και κάτι τέτοιο ήταν θανάσιμα επικίνδυνο. Πλήθος στρατιωτών και εθελοντών μπήκαν στο στόμα του λύκου, εκόντες άκοντες, για μην χάσουν την κομματική τους ταυτότητα, για μια προαγωγή, για ένα μπουκάλι βότκα παραπάνω, για λίγα χρήματα και ανέσεις όταν με το καλό θα επέστρεφαν. Οι περισσότεροι επέστρεψαν, αλλά μετά από λίγο πέθαναν χτυπημένοι από τη ραδιενέργεια. Υπήρξε και πολύς κόσμος που λόγω της κλασικής ρωσικής μοιρολατρίας και ευπείθειας υποτάχθηκαν τους «εμποράκους της Αποκάλυψης» νομίζοντας πως έτσι θα ωφελήσουν τον παγκόσμιο κομμουνισμό και θα εδραιώσουν τη θέση της τότε ΕΣΣΔ έναντι των εχθρών της. Η προπαγάνδα και η παραπληροφόρηση έδωσε και πήρε. Στο μεταξύ, οι άνθρωποι που έχαναν τη ζωή τους λόγω των επιπτώσεων του ατυχήματος πολλαπλασιάζονταν. Δεν είναι τυχαίο ότι κάποιοι από τους ανθρώπους που μίλησαν στην Αλεξίεβιτς παραδέχονται πως ο μέσος ρώσος πολίτης είχε μάθει να ζει υπό το σκιά του φόβου. Ήθελε πάντα να έχει πάνω από το κεφάλι του έναν Στάλιν.

 

Svetlana Alexievich

Svetlana Alexievich

 

Ακόμη και μέσα σε αυτό το δυστοπικό περιβάλλον, η Αλεξίεβιτς προκρίνει το όνομα της αγάπης. Θέλει να μιλήσει για την αγάπη των ανθρώπων μέσω του θανάτου. Γυναίκες που αποχωρίστηκαν για πάντα τους άνδρες τους από τη συζυγική κλίνη. Μάνες που περιμένουν ακόμη τα παιδιά τους να γυρίσουν από τον άλλο κόσμο. Η μνήμη δεν σώζει, αλλά μπορεί να κρατήσει την ύστατη φλόγα σε ένα παγωμένο κορμί. Το βιβλίο της Αλεξίεβιτς είναι αυτό που ονομάζει ο Βιργίλιο στην Αινειάδα: «lacrimae rerum». Κι εδώ υπάρχουν πάρα πολλά δάκρυα. Μια πόλη σαν τείχος των δακρύων. Η εμπλοκή της Αλεξίεβιτς με το θέμα της είναι άμεση, δεν περιορίζεται σε μια δημοσιογραφική, άρα απόμακρη, στάση. Έχοντας ζήσει στη Λευκορωσία πολλά χρόνια είναι σε θέση να κατανοήσει το βάρος που έπεσε σε αυτή τη μικρή χώρα, η οποία, αίφνης, απέκτησε διεθνή υπόσταση διά της καταστροφής της. Το εκμαγείο του τρόμου φτιάχτηκε από τον άνθρωπο για τον άνθρωπο. Εδώ γίνεται φανερό πως κάτι λάθος πηγαίνει στην ανθρωπότητα. Σε σημείο που ο Χέγκελ δεν μπορεί παρά να έχει δίκιο: κάθε συνείδηση επιδιώκει τον θάνατο των άλλων. Στην περίπτωση του Τσέρνομπιλ τα κατάφερε.

Το Τσέρνομπιλ ως καταγραφή και παράσταση δεν είναι ένα βιβλίο για το παρελθόν, αλλά γι’ αυτά που θα συμβούν και πρόκειται να συμβούν στο μέλλον. Τότε εκεί, σήμερα εδώ, αύριο ποιος ξέρει; Δεν είναι μια καταγραφή, αλλά μια καταβύθιση στα έγκατα του ανθρώπινου δράματος. Δεν έχει ιδεολογικές φορτίσεις, αν και για τους ακραιφνείς κομμουνιστές θα είναι πάντα ένα επικίνδυνο βιβλίο, και δεν επιθυμεί να επιβάλλει τη γνώμη του. Αν για κάποιους αυτά τα εκατό άτομα που της μίλησαν δεν αντιπροσωπεύουν την ολότητα, τότε ας βρουν κάποιους άλλους που δεν έπαθαν καρκίνο από τη ραδιενέργεια, που δεν γέννησαν παιδιά με σοβαρά προβλήματα, που δεν πόνεσαν και δεν καταράστηκαν τη στιγμή που γεννήθηκαν σ’ αυτό τον τόπο. Μέχρι τότε, από το να κατατριβόμαστε αν το βιβλίο της Αλεξίεβιτς είναι λογοτεχνία ή όχι, καλό είναι να μπούμε στην ουσία του θέματος. Και το θέμα είναι πάντα ο άνθρωπος, όχι οι θεωρίες. Η πολύ καλή μετάφραση ανήκει στον Ορέστη Γεωργιάδη.

 

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top