Όταν κάποιοι πρόλογοι, μικρές αφιερώσεις, η σύγχυση και η εξαπάτηση σηματοδοτούν τα καθημερινά διηγήματα στους ‘Ανοιξιάτικους Έρωτες’ του Καμίλο Χοσέ Θέλα

Του Γεωργίου Νικ. Σχορετσανίτη //

“Ανοιξιάτικοι Έρωτες και άλλα διηγήματα” του Καμίλο Χοσέ Θέλα. Μετάφραση: Μαρία Χατζηγιάννη. Εκδόσεις Σ.Ι. Ζαχαρόπουλος. 1991

Ο Καμίλο Χοσέ Θέλα (1916-2002) ήταν Ισπανός συγγραφέας, ο οποίος γεννήθηκε στην Ίρια Φλαβία, της επαρχίας της  Κορούνια. Ο Θέλα εξέδωσε το πρώτο του μυθιστόρημα, ‘Η οικογένεια του Πασκουάλ Ντουάρτε’, όταν βρισκόταν στην ηλικία   μόλις των είκοσι έξι  ετών.  Το μυθιστόρημα αυτό είναι παρόμοιο με πολλά άλλα έργα του, με βασικό χαρακτηριστικό τον υπαρξιακό, ηθικά αμφιλεγόμενο πρωταγωνιστή. Ο Πασκουάλ Ντουάρτε δεν βρίσκει ιδιαίτερη αξιοπιστία στην τυπική ηθική, και εκτελεί μια σειρά από εγκλήματα, συμπεριλαμβανομένων φόνων, για τα οποία δεν νιώθει ουσιαστικά τίποτα. Υπό αυτή την έννοια το προαναφερθέν βιβλίο  είναι παρεμφερές με τον ‘Ξένο’ του Αλμπέρ Καμύ. Το γνωστότερο έργο του, ‘Η Κυψέλη’, εκδόθηκε το 1953. Η τεχνοτροπία του Θέλα είναι μια μορφή σκοτεινού ρεαλισμού. Εξέδωσε περί τους εβδομήντα  τόμους. Ασχολήθηκε επίσης με την ταξιδιωτική λογοτεχνία και το 1948, παρουσίασε το ‘Ταξίδι στην Αλκάρρια’.  Το 1957 ανεδείχθη μέλος της Ισπανικής Βασιλικής Ακαδημίας, ενώ πέθανε στη Μαδρίτη το 2002.

Ο πατέρας του, ήταν τελωνειακός υπάλληλος ο οποίος συνήθιζε να γράφει στον ελεύθερο χρόνο του. Ο νεαρός Θέλα, φοίτησε στο Πανεπιστήμιο της Μαδρίτης το διάστημα 1933-1936, διακόπτοντας όμως την εκπαίδευσή του για να στρατολογηθεί στο στρατό του Φρανσίσκο Φράνκο. Υπηρέτησε εκεί για τρία χρόνια και ανήλθε στο βαθμό του δεκανέα. Μετά το πέρας του ισπανικού εμφυλίου πολέμου, επέστρεψε στη Μαδρίτη, προκειμένου να παρακολουθήσει το πανεπιστήμιο από το 1939 έως το 1943. Το πρώτο του μυθιστόρημα, ‘Η οικογένεια του Πασκουάλ Ντουάρτε’,  δόθηκε στη δημοσιότητα το 1942 και του έφερε γρήγορη φήμη. Απεκλήθη από πολλούς ο μεγαλύτερος συγγραφέας του εικοστού αιώνα της Ισπανίας και θεωρείται αυθεντικός και δάσκαλος της καστιλιάνικης πεζογραφίας. Είναι επίσης γνωστός για τους πειραματισμούς στη γραφή του. ‘Η οικογένεια του Πασκουάλ Ντουάρτε’,  δεν είναι τίποτα άλλο, παρά τα απομνημονεύματα ενός καταδικασμένου δολοφόνου που αναμένει την εκτέλεσή του, κι είναι αξιοσημείωτο για την παρατεταμένη ατμόσφαιρα πλημμυρισμένη με μελαγχολία και τρόμο, ώστε κάποιες φορές να υπενθυμίζει έντονα δημιουργίες του Φέοντορ Ντοστογιέφσκι.

Το μυθιστόρημα ‘Η Κυψέλη’, επίσης, όταν εμφανίστηκε σε αγγλική μετάφραση, διέδωσε τη φήμη του και στον αγγλόφωνο κόσμο. Κατά την πρώτη  φοίτησή του στο Πανεπιστήμιο της Μαδρίτης (1934-1936), άρχισε να δημοσιεύει  τα πρώτα ποιήματα. Παρά το γεγονός ότι σπούδασε νομική, ιατρική και φιλοσοφία, δεν ολοκλήρωσε καμία, ούτε απέκτησε πτυχίο σε κάποια από τις παραπάνω επιστήμες. Υπήρξε σε μεγάλο βαθμό αυτοδίδακτος, διαβάζοντας τους ισπανικούς κλασσικούς ενώ ανάρρωνε  από τις περιόδους της ενεργού φυματίωσης στη μικρή του ηλικία. Μελέτησε επισταμένως την ισπανική ιστορία και τα ήθη και έθιμα των επαρχιών της Ισπανίας, και οδηγήθηκε σταδιακά σε έναν ακούραστο λεξικογράφο ενός προκλητικού λόγου με σεξουαλικά υπονοούμενα. Παντρεύτηκε τη María del Rosario Conde Picavea το 1944, και  απέκτησαν μόνο ένα γιο, το 1946.

Με τα χρόνια συμμετείχε σε διάφορες εκδοτικές  επιχειρήσεις, και το 1957 ίδρυσε το περιοδικό ‘Papeles de Son Armadams’ (1957–1979). Ήταν το πρώτο ισπανικό περιοδικό του είδους του που είχε σκοπό να παρακάμψει τη λογοκρισία του καθεστώτος του Φράνκο, ένα εγχείρημα που κατέστη δυνατό σε μεγάλο βαθμό, ίσως λόγω του γεγονότος ότι ο Θέλα  αγωνίστηκε με την πλευρά των νικητών κατά τη διάρκεια του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου. Παρά τις διασυνδέσεις του,  ο Θέλα  βρήκε πρόσφορο να αποφύγει το πολιτικό προσκήνιο μετακινούμενος  προς τις Βαλεαρίδες Νήσους κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1960.  Εκεί έβλεπε τους   φίλους του, στους οποίους περιλαμβάνονταν ο Χουάν Μιρό, και ο ποιητής Ρόμπερτ Γκρέιβς. Μετά την κατάκτηση του βραβείου Νόμπελ το 1989,  αποφάσισε να επιστρέψει στην ισπανική ενδοχώρα. Ο Θέλα και η πρώτη σύζυγός του χώρισαν το 1991, οπότε ο Θέλα παντρεύτηκε τη δημοσιογράφο Μαρίνα Καστάνο (Marina Castaño).

Ίσως με την εξαίρεση το ‘Η οικογένεια του Πασκουάλ Ντουάρτε’, τα μυθιστορήματα του Θέλα έχουν λίγη δράση και αντίθετα  υπεροχή της περιγραφής και του διαλόγου. Ο αναγνώστης του οποίου το ενδιαφέρον εστιάζεται περισσότερο στη μυθοπλασία, τη φαντασία, και στο ‘τι συμβαίνει’ ίσως  βρουν τις σύντομες ιστορίες του Θέλα  στους ‘Ανοιξιάτικους Έρωτες’ πιο ενδιαφέρουσες απ’ ότι τα μυθιστορήματά του. Το βιβλίο πάντως αυτό, ‘Η οικογένεια του Πασκουάλ Ντουάρτε’ (1942) δηλαδή, εισήγαγε ένα καινούργιο στυλ στην ισπανόφωνη λογοτεχνία που έδινε μεγαλύτερη έμφαση στη βία και στις γκροτέσκο εικόνες όπου κυριαρχούν η τερατωδία, η τερατομορφία, η γελοιογραφία στις εικαστικές τέχνες, το θέατρο και τον κινηματογράφο. Ένα είδος σύνθεσης όπου επικρατεί το χοντροκομμένο, το γελοίο, το ιδιότροπο, και το παράδοξο μέχρι υπερβολής. Το στυλ εκείνο έγινε γνωστό ως ‘Τρεμεντίσμο’ (tremendismo), ‘κινδυνολογία’ στην ελληνική γλώσσα. Η ‘κινδυνολογία’, ένας τροποποιημένος νατουραλισμός που στερείται των επιστημονικών αξιώσεων του γαλλικού κινήματος, στο οποίο προστέθηκαν και εξπρεσιονιστικά  συστατικά,  χαρακτηρίστηκε μερικές φορές από απεικόνιση συγκλονιστικών  εγκλημάτων  βίας, ένα ευρύ φάσμα ψυχικών και σεξουαλικών εκτροπών, και  κάποια στοιχεία που αφορούν τους αντιήρωες. Πολύ συχνά αποκρουστικές, αποκλίνουσες, και αηδιαστικές πράξεις, καθώς και μια συσσώρευση άσχημων, ανώμαλων, και αποκρουστικών χαρακτήρων, έρχονταν δίπλα σε χαρακτήρες που βρίσκονταν βουλιαγμένοι στη φτώχεια και τα σοβαρά και απαιτητικά κοινωνικά προβλήματα. Σε αυτή τη νατουραλιστική κατάσταση, προστέθηκαν εξπρεσιονιστικές τεχνικές όπως η παραμόρφωση και η χρήση της  καρικατούρας και της αποκτήνωσης. Η κινδυνολογία (Tremendismo) είχε δεσμούς με τον μεταπολεμικό υπαρξισμό στον παραλογισμό του κόσμου, την ανησυχία σχετικά με  τα προβλήματα της ενοχής και της αυθεντικότητας, τη μοναχικότητα και την επιφυλακτική φύση των χαρακτήρων του. Εν μέρει, το κίνημα ήταν εμπνευσμένο από τη φρίκη του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου, προσφέροντας μια διέξοδο για την οργή, όταν βεβαίως ήταν αδύνατη η φανερή διαμαρτυρία. Η συσσώρευση των βίαιων, σαδιστικών και παράλογων εγκλημάτων που βρίσκονται στο πρώτο μυθιστόρημα, εξαφανίστηκε στο επόμενο, ‘Pabellón de reposo’ (1943) το οποίο αναφέρεται σε ένα σανατόριο φυματίωσης, ένα περιβάλλον το οποίο ο συγγραφέας είχε την ευκαιρία να γνωρίσει αρκετά  καλά. Στην προκειμένη περίπτωση, ο Θέλα χρησιμοποιεί την ημερολογιακή φόρμα, και αποσπάσματα από λόγια διαφόρων ανώνυμων ασθενών. Η αίσθηση της αποξένωσης και της απελπισίας που προκύπτει αναπόφευκτα από την ανικανότητα και την απελπισία, χαρακτηρίζουν και διαπερνούν το μυθιστόρημα καθώς και τα  θύματα μιας μάχης, όχι μόνο από την ασθένειά  τους, αλλά και από την αδιαφορία του κόσμου γενικότερα και την αναλγησία ή τη σκληρότητα του ιατρικού προσωπικού. Η αναισθησία στο θάνατο, και η σκληρότητα της ανθρωπότητας απέναντι στους άλλους, είναι τα κύρια στοιχεία σε αυτό το  διαφορετικό,  ήσυχο, απελπισμένο, και σχεδόν παραλυτικό μυθιστόρημα. Στην ‘Κυψέλη’, πάλι, εμφιλοχωρεί ένα κλίμα περίεργης ηττοπάθειας, κυνισμού  και πρόστυχου υλισμού, που είναι χαρακτηριστικά της κινδυνολογίας (tremendismo). Στην ‘Οικογένεια του Πασκουάλ Ντουάρτε’, ο Πασκουάλ χαρακτηρίζεται από την παντελή έλλειψη κοινωνικής συνείδησης. Τα εγκλήματά του, δεν έχουν πολιτικά κίνητρα, ούτε έχουν καμία σχέση με την κοινωνική επανάσταση, ένα σημείο που είναι εξαιρετικά σημαντικό για το κρυφό μήνυμα συνολικά του μυθιστορήματος.

Οι μικρές ιστορίες του Θέλα, στους  ‘Ανοιξιάτικους Έρωτες’ κυρίως, είναι αρκετά και σε μεγάλο βαθμό συνδεδεμένες με το ιδίωμα της καθομιλουμένης γλώσσας  των επαρχιών  και η διάλεκτος αυτή δεν είναι σε καμία περίπτωση πλήρως και ακριβώς μεταφράσιμη, και γι’ αυτό πολλοί κριτικοί διατείνονται πως η πεζογραφία του συγγραφέα πρέπει να εκτιμηθεί μάλλον στο πρωτότυπο.  Ο τίτλος ‘Ανοιξιάτικοι έρωτες’  (Nuevo retablo de Don Cristobita), είναι μια σειρά μικρών ιστοριών του Θέλα, μια πρωτότυπη, ελκυστική και λαμπρή σειρά από ισπανικές ιστορίες, με την  ζωτικότητα της πεζογραφίας   να ξεχύνεται μέσα στο τοπίο και στους χαρακτήρες του. Ο Θέλα υφαίνει με την ομορφιά, την απλότητα  και τη μαεστρία ενός καλού τεχνίτη σε εκείνα τα θέματα που  απασχολούσαν  την κοινωνία μέσα στην οποία ζούσε. Σε κάποιες περιπτώσεις αναδεικνύεται μικρή υποσημαινόμενη δόση σαρκασμού, ενώ αρκετά συχνά χρωματίζει  τις συνηθισμένες ιστορίες του με εκείνη την ατμόσφαιρα της γοητείας που περιβάλλει τους παλιούς θρύλους της γενέθλιας γης του. Κάποιες φορές σκληρά, αλλά πάντα ποιητικά, με μία περίεργη δόση μελαγχολίας ανάμεσα σε εφευρέσεις, φαντασιώσεις και παραισθήσεις. Σε μερικές από αυτές της ιστορίες, ο Θέλα επαναφέρει ιστορικά στοιχεία που αφορούν σημαντικά γεγονότα της εποχής του, όπως τη μεγάλη γρίππη του 1918, ‘μια καταραμένη χρονιά για τόσες και τόσες οικογένειες’, όπως μας υπενθυμίζει.  Τότε που ένας ιός μπορούσε να προκαλέσει περισσότερα θύματα από έναν πόλεμο. Η χρονιά εκείνη, που σηματοδοτούσε το τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, ήταν παράλληλα η χρονική στιγμή κατά την οποία η ισπανική γρίπη απλώθηκε σε ολόκληρο τον κόσμο, από τα νησιά του Ειρηνικού μέχρι τα χωριά του Αρκτικού Κύκλου, με τον ιό να προσβάλλει το ένα τρίτο του παγκόσμιου πληθυσμού και να προκαλεί κάπου πενήντα εκατομμύρια θανάτους, το τριπλάσιο, δηλαδή, αυτών που προκάλεσε η πρώτη  παγκόσμια στρατιωτική σύγκρουση. Κάποιες άλλες φορές, ωστόσο, η ειρωνεία, καταφανής ή υφέρπουσα, έρχεται αυτόματα στο προσκήνιο, όταν ‘Ο θείος μου Αβελάρδο είναι κοντούλης. Κοντούλης σαν τον Μεγάλο Ναπολέοντα – το λέει κι ο ίδιος  – ή σαν τον Καντ, εκείνον το ζυθοποιό φιλόσοφο, ή σαν τον Κρόμβελ,   εκείνον που κάποτε ‘άλλαζε’ τα φώτα στους Εγγλέζους…’. 

Ο Θέλα είχε ομολογουμένως ένα αμίμητο τρόπο με τη γλώσσα που χρησιμοποιούσε, ένα προσωπικό στυλ που είναι άμεσα αναγνωρίσιμο μετά από την ελάχιστη γνωριμία, χάρη σε μια προσωπική πρόζα, με στιγμές τρυφερότητας, λυρισμό και πάντα παρούσα την ειρωνεία, την ενσωμάτωση λαϊκών ρήσεων ή παροιμιών, ανακατεμένα όλα με τις απαραίτητες χυδαιότητες και αισχρολογίες.