Fractal

✔ Μπερτολούτσι, ο επικο-λυρικός μοντερνιστής

Του Θόδωρου Σούμα //

 

 

Ο τελευταίος αυτοκράτορας (1987), μαζί με το 1900 (Novecento,1976) του Μπερνάρντο Μπερτολούτσι ανήκει στην κατηγορία των ιστορικοπολιτικών επών του σημαντικού, ευρυμαθή Ιταλού σκηνοθέτη, ενός κινηματογραφιστή με μεγάλη γκάμα και γενική εποπτεία των θεμάτων του σινεμά, της τέχνης και της ανθρώπινης κοινωνίας. Ο τελευταίος αυτοκράτορας και το 1900 (Novecento), μαζί με τη Στρατηγική της αράχνης (1970), τον Κομφορμίστα (1971) και το Πριν από την επανάσταση (1964) μετέχουν της ενότητας των πολιτικών ταινιών του.

 

Επίσης, Ο τελευταίος αυτοκράτορας, Ο μικρός Βούδας (1993) και το Τσάι στη Σαχάρα (1990) είναι τα τρία μέχρι στιγμής φιλμ του Μπερτολούτσι που διαδραματίζονται στην Ανατολή ή την Αφρική και συναπαρτίζουν το μαγευτικό όραμά του γι’αυτούς τους έξω από τη δυτική κοινωνία τόπους…

Ο Μπερτολούτσι διέπρεψε σε ορισμένα στιλ που τα υπηρέτησε με μεγάλη γνώση και καλλιέργεια, πλήρη κυριαρχία στα εκφραστικά του μέσα και μορφοπλαστική κι εικονοπλαστική φαντασία: Στο επικό είδος, με ιστορικές προεκτάσεις: π.χ. 1900. Σε ένα στιλ κινηματογραφικής αποστασιοποίησης, επηρεασμένης από τον Γκοντάρ και τον Μπρεχτ, π.χ. στα φιλμ του Partner (1968), Η στρατηγική της αράχνης (La strategia del ragno, 1970), Ο κονφορμίστας (Il conformista, 1971), Η τραγωδία ενός γελοίου ανθρώπου (La tragedia di un uomo ridicolo, 1981).

Οι ταινίες του Πριν από την επανάσταση (Prima della rivoluzione, 1964), Η στρατηγική της αράχνης, Ο κονφορμίστας και 1900  ανήκουν στο πολιτικό είδος, που ο Μπερτολούτσι υπηρέτησε μεθοδικά, με ανοιχτό, διαλεκτικό πνεύμα, με την ευρύτητα αριστερής πολιτικής σκέψης που μόνο οι Ιταλοί διέθεταν τότε, λόγω της προχωρημένης, αντιδογματικής, ανοιχτόμυαλης μαρξιστικής σκέψης τους, η οποία έχει τις καταβολές της στον Αντόνιο Γκράμσι και τον Μπερλίγκουερ (και που δυστυχώς έλειψε πολύ από τους σχηματικούς αριστερούς,  Έλληνες κινηματογραφιστές).

Ο Μπερτολούτσι εντρύφησε, επίσης, σε ένα λυρικό στιλ, δικής του έμπνευσης, γεμάτο συναισθήματα, αισθαντικότητα, μα κι αισθητικές επινοήσεις, που πραγμάτωσε στις ταινίες του Το φεγγάρι (La luna, 1979), Τσάι στη Σαχάρα, στο αισθησιακό, τολμηρό μα και σπαρακτικό, ερωτικό, Το τελευταίο ταγκό στο Παρίσι (L’ultimo tango a Parigi, 1972), στα Η πολιορκία μιας γυναίκας (L’assedio, 1998), Οι ονειροπόλοι (The Dreamers, 2003), Κλεμμένη ομορφιά (Stealing Beauty, 1995) καθώς και στην πρώτη του ταινία Βίαιος θάνατος (La commare secca, 1962). Τα φιλμ αυτά, όπως όμως και τα κοινωνικοπολιτικά φιλμ του (Η στρατηγική της αράχνης, Η τραγωδία ενός γελοίου ανθρώπου, Ο κομφορμίστας), έχουν μια έντονη υπαρξιακή διάσταση, πραγματεύονται μεταξύ άλλων και τα υπαρξιακά προβλήματα ή αδιέξοδα που ταλανίζουν τους ήρωες του Μπερτολούτσι.

 

 

Στους ήρωες και χαρακτήρες του Μπερτολούτσι συγκαταλέγονται αρκετά συχνά ένα παράξενο είδος “διδύμων”, δύο “σωσίες” που πάνε μαζί, δύο άντρες που ο ένας αποτελεί αντικατοπτρισμό του άλλου: Τους πρωτοσυναντάμε στον Σύντροφο (Partner, 1968), επηρεασμένο από τον Σωσία, νουβέλα του Ντοστογιέφσκι, δοσμένη σε γκονταρικό στιλ. Βρίσκουμε τους σωσίες στη Στρατηγική της αράχνης, εμπνευσμένη από διήγημα του Μπόρχες, όπου ο νεαρός γιος, αποτελεί τον συνεχιστή, την προέκταση του “αντιφασίστα” πατέρα του, του οποίου αναζητά τα ίχνη και την αληθινή ή καμουφλαρισμένη, εξιδανικευμένη ιστορική διαδρομή.

Στο 1900, οι δυο παιδικοί φίλοι, ο γαιοκτήμονας και ο αγρότης, που τους υποδύονται αντίστοιχα ο Ντενίρο και ο Ντεπαρντιέ, αποτελούν τους δυο άσπονδους, αχώριστους φίλους και ταξικούς αντίπαλους, καθρέφτισμα ο ένας του άλλου.

Αλλά και στον Μικρό Βούδα (1993), το παιδί που εκλαμβάνεται από τους θιβετιανούς καλόγερους ως ο νεαρός Βούδας, αποτελεί εν δυνάμει αντανάκλαση ή μετενσάρκωση του πραγματικού Βούδα.

Στους Ονειροπόλους (2003) ο νεαρός εραστής της ηρωίδας (Μάικλ Πιτ) αποτελεί ερωτικό δίδυμο, σύντροφο και αντίζηλο του αδελφού της (Λουί Γκαρέλ), που είναι κι αυτός, συγκαλυμμένα, εραστής της…

Ο τελευταίος αυτοκράτορας είναι αγγλική παραγωγή γυρισμένη κατά μεγάλο μέρος στην Κίνα, με την έγκριση και τη βοήθεια των Κινέζων. Φιλμ με αφήγηση κλασικού μυθιστορήματος-ποταμού, είναι πλούσιο σε νόημα, θέαμα και συναίσθημα. Μοιάζει με κινηματογραφικό ιστορικό μυθιστόρημα ή ιστορικό μελόδραμα.

Ξεκινά από ιστορικό υλικό που μετατρέπεται σε μυθοπλασία και μυθολογία, δηλαδή στο μύθο του τελευταίου αυτοκράτορα της Κίνας, του Που Γι (έζησε ως το 1967). Μέσω της μυθολογίας για τον Που Γι, ο σκηνοθέτης μας μιλά για την πραγματικότητα.

Ο Μπερτολούτσι φτιάχνει με βαθειά ιστορική, πολιτική και κινηματογραφική γνώση, με έμπνευση, πλαστικότητα και αριστοτεχνική κι αριστοκρατική χάρη, μια πολυεπίπεδη ταινία. Είναι πολυσύνθετη γιατί κινείται με πολυσημία και διαύγεια σε πολλούς τομείς: στο επίπεδο του υποκειμένου, του κεντρικού χαρακτήρα, των συναισθημάτων, τραυμάτων και περιπετειών του· στο ιστορικοπολιτικό και κοινωνικό επίπεδο· και στο επίπεδο της κουλτούρας, της θρησκείας και της τέχνης της παραδοσιακής Κίνας. Όλοι αυτοί οι τομείς ενοποιούνται σε ένα συμπαγές σύνολο χάρη στη μεγάλη τέχνη του Μπερτολούτσι. Συνιστώσες της είναι η ενάργεια του στοχασμού του, η ποιητική κινημ/κή μορφοπλασία και η γεμάτη μεγαλοπρέπεια ζωγραφική του. Βέβαια, υπάρχουν και σεκάνς κάπως βαριές και ψυχρές, π.χ. η απεικόνιση του δυτικού τρόπου ζωής του φυγάδα Που Γι, όταν γίνεται πλέι μπόι.

 

 

Υπάρχουν πολλά νήματα αποκωδικοποίησης της πορείας του Που Γι. Μπορούμε, υπό την καθοδήγηση του σκηνοθέτη, να κάνουμε μια ιστορικοπολιτική ανάλυση της Κίνας. Μια ιδεολογικοφιλοσοφική ερμηνεία του ζητήματος της εξουσίας. Την ψυχαναλυτική αποκωδικοποίηση της προσωπικής ιστορίας του Που Γι. Την αισθητική ανάλυση των μορφών της κουλτούρας του περιβάλλοντός του.

Ο Που Γι επιλέγεται σε ηλικία τριών ετών να γίνει αυτοκράτορας και γι’αυτό αποκόβεται από τη μητέρα του για να διαπαιδαγωγηθεί στο Αυτοκρατορικό Αστυ. Μεγαλώνει και διαμορφώνεται με την αίσθηση πως είναι ο Κύριος των πάντων… Κάποτε καταλαβαίνει πως είναι βασιλιάς μόνο μιας μικρής απομονωμένης περιοχής, του Αυτοκρατορικού Άστεως. Έξω από αυτό δεν είναι τίποτα (την εποχή της προεδρικής δημοκρατίας). Στην πραγματικότητα είναι ένας Δυνάστης φυλακισμένος στο χρυσό κλουβί του. Ενηλικιώθηκε με τη φαντασίωση της χωρίς όρια εξουσίας, με μια ψευδαίσθηση κυριαρχίας. Όμως η αληθινή εξουσία βρίσκεται έξω από το πολυτελές ντερόρ του. Το τραύμα της διάψευσης της ισχύος του θα το βιώσει ξανά και ξανά: Όταν θα τον διώξει ο γιαπωνέζικος στρατός από την αυλή του. Όταν ορισθεί αυτοκράτορας-ανδρείκελο των Γιαπωνέζων στη Μαντζουρία. Όταν θα μπει, εντελώς ανίσχυρος, στη φυλακή του κομμουνιστικού καθεστώτος. Στην ουσία μετακινείται πάντα από φυλακή σε φυλακή, ασκώντας ένα υποκατάστατο εξουσίας συμβολικής, μη μπορώντας να πάει κόντρα στην Ιστορία που τον ξεπερνάει, κουβαλώντας πάντα τη νευρωτική προσκόλλησή του στην εξουσία. Η Ιστορία παίζει στον ίδιο, όσο και στον κομμουνιστή ινστρούχτορα που τον επανεκπαιδεύει στη φυλακή, άσχημες και κωμικοτραγικές φάρσες, Οι εθνοφρουροί της σταλινικής, ανελέητης πολιτιστικής επανάστασης θα εξευτελίσουν, τούτη τη φορά, αυτόν που δασκάλεψε τον Που Γι να μην επιθυμεί να υπηρετείται… Η εκμάθηση της πραγματικής ελευθερίας είναι επώδυνη, γίνεται μόνο όταν ο Που Γι κυκλοφορεί ανώνυμος κι ελεύθερος ανάμεσα στους Κινέζους ως όμοιός τους.

 

 

Ετικέτες: ,
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top