Όταν το ανοσοποιητικό σύστημα αντιδρά με λάθος τρόπο

Γράφει η Ρίτα Βελώνη //

Έχετε ακούσει για τα αυτοάνοσα νοσήματα, αλλά δεν γνωρίζετε τι ακριβώς είναι; Διαβάστε πως και γιατί προκαλούνται μετά από εσφαλμένη ενεργοποίηση του ανοσοποιητικού συστήματος, ποια από αυτά εμφανίζονται πιο συχνά και πολλά ακόμα, που θα σας λύσουν τις απορίες!

Όλοι γνωρίζουμε ότι ο ρόλος του ανοσοποιητικού συστήματος, είναι να προστατεύει τον οργανισμό και να αντιμετωπίζει τις λοιμώξεις που προκαλούνται από βακτήρια, ιούς και άλλα μικρόβια που εισβάλλουν στο σώμα.. Όμως μερικές φορές, το ανοσοποιητικό σύστημα λανθασμένα επιτίθεται εναντίον του ίδιου του εαυτού του, στοχεύοντας τα κύτταρα, τους ιστούς και τα όργανα. Στην περίπτωση της “λανθασμένης” αυτής αντίδρασης, εμφανίζεται ένα αυτοάνοσο νόσημα. Από τα αυτοάνοσα νοσήματα που αυξάνονται δραματικά τα τελευταία 15 χρόνια ανήκουν: ο  διαβήτης (τύπου 1), η σκλήρυνση κατά πλάκας, η ρευματοειδής αρθρίτιδα, η ψωρίαση, η ελκώδης κολίτιδα, η νόσος του Croh, ο ερυθηματώδης λύκος. Ας δούμε λοιπόν ποιοι γενετικοί και περιβαλλοντικοί παράγοντες σχετίζονται με την εμφάνισή των 7 αυτών παθήσεων, αλλά και πως θα καταλάβουμε εγκαίρως, ότι μας κτυπούν «καμπανάκι».

1. Διαβήτης (τύπου 1): Η  επίθεση γίνεται στα κύτταρα που παράγουν ινσουλίνη.

Τι χαρακτηρίζει την πάθηση; O διαβήτης τύπου 1 (γνωστός ως νεανικός διαβήτης) αποτελεί αυτοάνοσο νόσημα, καθώς προκύπτει όταν αρχίζουν να καταστρέφονται τα β-κύτταρα του παγκρέατος, που παράγουν την ινσουλίνη, την ορμόνη που ελέγχει τη γλυκόζη του αίματος (σάκχαρο). Γι’ αυτό και οι άνθρωποι που παρουσιάζουν διαβήτη τύπου 1 χρειάζεται να παίρνουν πάντα ινσουλίνη.

Τα σημάδια που κτυπούν «καμπανάκι»: Όπως επισημαίνει η Δρ. Χριστίνα Κανακά – Gantenbein, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Παιδιατρικής Ενδοκρινολογίας-Νεανικού Διαβήτη, Α’ Παιδιατρικής Κλινικής της Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών στο Νοσοκομείο Παίδων «Αγία Σοφία»: «Στο διαβήτη τύπου 1, που εμφανίζεται κυρίως σε άτομα νεαρής ηλικίας (πριν τα 18), τα συμ­πτώματα είναι έντονα και παρουσιάζονται συνήθως ξαφνι­κά: Συχνουρία, υπερβολική δίψα, αιφνίδια απώλεια βάρους και ταυτόχρονα αυξημένη όρεξη, αδυναμία, εξάντληση, θολή όραση, ναυτία είναι σημάδια που πρέπει να οδηγούν στο γιατρό ολοταχώς».

Θεραπευτική αντιμετώπιση: Επειδή, η παραγωγή της ινσουλίνης στον οργανισμό είναι σχεδόν ανύπαρκτη, τα άτομα που πάσχουν από τον διαβήτη τύπου 1,   χρειάζονται 2-4 ενέσεις  ινσουλίνης καθημερινά. Παράλληλα, πρέπει να ρυθμίζουν τα επίπεδα σακχάρου στο αίμα τους. Να μην αμελούν δηλαδή να μετρούν όσο συχνά χρειάζεται το σάκχαρό τους, ώστε να προσαρμόζουν ανάλογα τη δόση της ινσουλίνης για να αποφεύγουν τόσο την υπεργλυκαιμία όσο και την υπογλυκαιμία. Η καλή ρύθμιση μειώνει κατά 60% έως 70% τον κίνδυνο ανάπτυξης σοβαρών επιπλοκών- και αυτό πρακτικά σημαίνει κέρδος 18 έως 21 ετών ζωής.

2. Σκλήρυνση κατά πλάκας: O στόχος είναι το κεντρικό νευρικό σύστημα

Τι χαρακτηρίζει την πάθηση; Η σκλήρυνση κατά πλάκας (ΣΚΠ) είναι μία χρόνια φλεγμονή του κεντρικού νευρικού συστήματος (εγκέφαλος και νωτιαίος μυελός) η οποία χαρακτηρίζεται από καταστροφή του περιβλήματος των νεύρων (μυελίνη). Η βλάβη του περιβλήματος οδηγεί σε δυσλειτουργία των νεύρων και στην πρώτη εκδήλωση της νόσου, ενώ εξαιτίας της δυσλειτουργίας αυτής αναγνωρίζονται οι ίδιες δομές του οργανισμού (νεύρα) ως ξένες και ξεκινά η διαδικασία εξουδετέρωσής τους με την παραγωγή της φλεγμονώδους αντίδρασης.

Τα σημάδια που κτυπούν «καμπανάκι»: Τα συμπτώματα της ΣΚΠ διαφέρουν από ασθενή σε ασθενή και εξαρτώνται από το τμήμα του νευρικού συστήματος που έχει προσβληθεί. Συχνότερα παρατηρείται: κόπωση, διαταραχές στην όραση, μουδιάσματα στα άκρα, κινητικά προβλήματα, καθώς και συναισθηματικές ή νοητικές διαταραχές.

Θεραπευτική αντιμετώπιση: Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει μεγάλα βήματα προόδου στην αντιμετώπιση της σκλήρυνσης κατά πλάκας (ΣΚΠ), με αποτέλεσμα οι ασθενείς (2,5 εκατομμύρια διεθνώς και 10.000 στη χώρα μας) να έχουν καλύτερη ποιότητα ζωής. Επίσης στη θεραπευτική φαρέτρα υπάρχουν πλέον και οι πρώτες  θεραπείες σε χάπια, απαλλάσσοντάς τους ασθενείς από την επιβάρυνση των ενέσιμων θεραπειών. Ακόμα, οι νέες απεικονιστικές τεχνικές, έχουν επιτρέψει την έγκαιρη και έγκυρη διάγνωση της νόσου, ενώ πολλές ελπίδες υπάρχουν και από τα βλαστικά κύτταρα, τα οποία, όταν χορηγήθηκαν με ένεση στον εγκέφαλο πειραματοζώων , ταξίδεψαν στις θέσεις όπου η μυελίνη είχε καταστραφεί και βοήθησαν στην αποκατάστασή της.

3. Ψωρίαση: Το ανοσοποιητικό επιτίθεται στα δερματικά κύτταρα.

Τι χαρακτηρίζει την πάθηση: «Η Ψωρίαση είναι μια συχνή χρόνια δερματική πάθηση που μπορεί να ξεκινήσει σε οποιαδήποτε ηλικία και σε καμιά περίπτωση δεν είναι μεταδοτική. Πρόκειται για ένα συστηματικό αυτοάνοσο νόσημα που εκδηλώνεται μετά από την εσφαλμένη ενεργοποίηση του ανοσοποιητικού συστήματος. «Στην περίπτωση της ψωρίασης, το ανοσοποιητικό επιτίθεται στα δερματικά κύτταρα, επιταχύνοντας τον κύκλο ανάπτυξής τους και, αντί να μειώνονται, συσσωρεύονται και σχηματίζουν τις αλλοιώσεις» εξηγεί ο κ. Αλέξανδρος Στρατηγός, Γ. Γραμματέας της Ελληνικής Δερματολογικής και Αφροδισιολογικής Εταιρείας και Καθηγητής Δερματολογίας – Αφροδισιολογίας Ε.Κ.Π.Α.

Τα σημάδια που κτυπούν καμπανάκι: Η ψωρίαση εμφανίζεται με μικρές δερματικές  φλεγμονές και μπορεί να προσβάλλει οποιοδήποτε σημείο του σώματος. Τα γόνατα, τους αγκώνες και τον κορμό και σπανιότερα τα νύχια, την περιοχή πίσω από τα αυτιά, τον ομφαλό και τα γεννητικά όργανα. Το 15% των περιστατικών ψωρίασης εκδηλώνεται στην παιδική ηλικία, ενώ μια στις τρεις περιπτώσεις εμφανίζεται πριν από την ηλικία των 20 ετών. Επίσης τα αίτια της νόσου, αποδίδονται σε γενετική κυρίως προδιάθεση (40 – 60 % των ασθενών έχουν οικογενειακό ιστορικό ψωρίασης).

Θεραπευτική αντιμετώπιση: Ευτυχώς, σήμερα, παρά το γεγονός ότι ακόμα δεν μπορεί κάποιος να μιλάει για πλήρη ίαση της ψωρίασης, υπάρχουν νέες στοχευμένες  θεραπείες οι οποίες εξατομικεύονται για κάθε περίπτωση και μπορούν να προσφέρουν γρήγορα και πολύ θετικά αποτελέσματα.

4. Ρευματοειδής αρθρίτιδα: H  πάθηση που προτιμά τις γυναίκες και τα παιδιά

Τι χαρακτηρίζει την πάθηση: H ρευματοειδής αρθρίτιδα είναι η χρόνια αυτοάνοσος πάθηση,  προτιμά ιδιαίτερα τις γυναίκες (οι οποίες προσβάλλονται περίπου τρεις φορές συχνότερα από τους άνδρες) ενώ εκδηλώνεται  ακόμα και σε μικρά παιδιά. Τα συμπτώματα στην αρχή είναι ελαφρά, όμως αν η νόσος δεν αντιμετωπιστεί έγκαιρα μπορεί να οδηγήσει σε σοβαρές παραμορφώσεις.

Τα σημάδια που κτυπούν καμπανάκι: τα συμπτώματά της, ξεκινούν με φλεγμονή, η οποία εμφανίζεται σε περισσότερες από μια αρθρώσεις, συνήθως στους καρπούς, στους αστραγάλους, στα δάκτυλα (χεριών ποδιών), ενώ από την εσφαλμένη ενεργοποίηση του ανοσοποιητικού συστήματος μπορούν επίσης να προσβληθούν και εσωτερικά όργανα (καρδιά, νεφροί, πνεύμονες, αγγεία, νεύρα κ.ά) επισημαίνει ο καθηγητής της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Χαράλαμπος Μουτσόπουλος.

Θεραπευτική αντιμετώπιση: Για τη θεραπεία της ρευματοειδους αρθρίτιδας (που είναι το πιο συχνά εμφανιζόμενο φλεγμονώδες ρευματικό νόσημα), αλλά και για άλλα ρευματικά νοσήματα, τα τελευταία χρόνια, έχουν αναπτυχθεί εξαιρετικά εξειδικευμένες και απολύτως «στοχευμένες» θεραπείες. Όπως για παράδειγμα η θεραπεία με διάφορους «βιολογικούς» παράγοντες, η οποία, διατηρεί τη νόσο σε ύφεση «παγώνοντας» την εξέλιξη της. Ανάλογα την περίπτωση, τα συγκεκριμένα φάρμακα, που είναι κυρίως σε ενέσιμη μορφή χορηγούνται ως μονοθεραπεία ή σε συνδυασμό με κάποιο άλλο.

5. Ερυθηματώδης λύκος: Ο «εχθρός» που στοχεύει αδιακρίτως σε όλα τα όργανα…

Τι χαρακτηρίζει την πάθηση: Ο ερυθηματώδης λύκος είναι μια αυτοάνοση κατ’ εξοχήν γυναικεία ασθένεια. Προσβάλλει τις γυναίκες με εννέα φορές μεγαλύτερη συχνότητα σε σχέση με τους άνδρες, με ηλικίες υψηλού κινδύνου από 15 έως 45 ετών. Μπορεί να στοχεύσει συγχρόνως το δέρμα, τις αρθρώσεις, τους νεφρούς, το κεντρικό νευρικό σύστημα, την καρδιά, τους πνεύμονες- με λίγα λόγια αδιακρίτως όλα τα όργανα, αποτελώντας έναν δύσκολο «εχθρό» για τους ειδικούς, αναφέρει η ερευνήτρια Kristin Palmsten, του Harvard School of Public Health. 

Τα σημάδια που κτυπούν καμπανάκι: Το κόκκινο εξάνθημα στο πρόσωπο (που μοιάζει με πεταλούδα), όπως και εξανθήματα στο κορμό και τα πάνω άκρα που μοιάζουν πολύ με εκείνες της σκλήρυνσης κατά πλάκας είναι τα πιο χαρακτηριστικά Επίσης στα τυπικά συμπτώματα μπορεί να προστεθούν: κούραση, αδιαθεσία, ανορεξία, επίμονος πυρετός, αρθραλγίες, αρθρίτιδα, επίμονη κεφαλαλγία, πόνος στα δάκτυλα και μελάνιασμα όταν εκτεθούν στο κρύο (σύνδρομο Raynaud), εξανθήματα, έλκη στο στόμα και φωτοευαισθησία. δερματολόγο, πνευμονολόγο και αιματολόγο.

Θεραπευτική αντιμετώπιση: Σημείο – «κλειδί» για την αντιμετώπιση του Συστηματικού Ερυθηματώδη Λύκου, είναι η έγκαιρη διάγνωση. Η οποία γίνεται κυρίως από τον ειδικό γιατρό ρευματολόγο, ενώ η αντιμετώπισή της γίνεται από μία σειρά ειδικών γιατρών, όπως νεφρολόγο, δερματολόγο, πνευμονολόγο και αιματολόγο. Η θεραπεία εξαρτάται από το όργανο που πάσχει και εξατομικεύεται,  εξηγούν από την Ελληνική Εταιρεία Αντιρευματικού Αγώνα (ΕΛ.Ε.ΑΝ.Α).

6+7.  Ελκώδης κολίτιδα και νόσος του Crohn: Οι σοβαρές αυτοάνοσες παθήσεις του εντέρου

Τι χαρακτηρίζει τις δυο αυτές παθήσεις:  Όσοι πάσχουν από ελκώδη κολίτιδα, ή  νόσο του Crohn, ήδη γνωρίζουν ότι τα νοσήματα αυτά, θα τους συνοδεύουν για όλη τους τη ζωή. Ωστόσο, η σοβαρότητα και η εξέλιξη τους διαφέρει σημαντικά από ασθενή σε ασθενή.  Όπως επισημαίνει ο κ. Παναγιώτης Δ.Κωνσταντόπουλος, Γαστρεντερολόγος, Ηπατολόγος, Ενδοσκόπος, Επιστ.Συνεργάτης Γαστρεντερολογικής Κλινικής Γ.Ν.Αθηνών «Ο Eυαγγελισμός»: «Πρόκειται για δυο χρόνιες φλεγμονώδεις παθήσεις του παχέος εντέρου, οι εξάρσεις των οποίων  επιβαρύνουν  σημαντικά την ποιότητα ζωής των ασθενών. Ευτυχώς όμως, τα τελευταία χρόνια με την προσθήκη στη φαρέτρα μας νέων βιολογικών θεραπειών, που στοχεύουν στην καταπολέμηση της φλεγμονής και την επούλωση του βλεννογόνου, επιτυγχάνεται η κλινική, εργαστηριακή και ενδοσκοπική βαθιά ύφεση της νόσου και  η ποιότητα ζωής των ασθενών και στις δυο αυτές παθήσεις έχει βελτιωθεί σημαντικά».  

Τα σημάδια που κτυπούν καμπανάκι: Tα χαρακτηριστικά τους συμπτώματα είναι το κοιλιακό άλγος, η καταβολή δυνάμεων, οι αιματηρές διάρροιες και η απώλεια βάρους. Άλλα συμπτώματα είναι οι ο χαμηλός πυρετός, η αναιμία (χαμηλά επίπεδα ερυθροκυττάρων που μπορεί να προκαλούν εύκολη κόπωση, λιποθυμική τάση ή δύσπνοια), η εξάντληση, και στα παιδιά η καθυστέρηση στην ανάπτυξη και στην έλευση της εφηβείας.

Θεραπευτική αντιμετώπιση: Μετά τη διάγνωση των παραπάνω ασθενειών (που γίνεται με το ιστορικό του ασθενούς, με ακτινολογικό έλεγχο και κυρίως με κολονοσκόπηση και βιοψίες), η φαρμακευτική αγωγή είναι απαραίτητη, ενώ  ο γαστρεντερολόγος θα συστήσει και ειδική δίαιτα (στην περίοδο των εξάρσεων). Σε σοβαρές καταστάσεις, ίσως κριθεί απαραίτητη και η χειρουργική θεραπεία. Στην ελκώδη κολίτιδα, γίνεται αφαίρεση τμήματος του παχέος εντέρου, και στη νόσο του  Crohn, αφαίρεση σε συρίγγια, αποστήματα και στενώσεις του εντέρου, που ενδέχεται να δημιουργηθούν.

ΒΟΧ

Ποια αυτοάνοσα νοσήματα σχετίζονται με την  κληρονομικότητα;

Σύμφωνα με τα ερευνητικά δεδομένα, μπορεί ένα άτομο να κληρονομήσει την προδιάθεση για ένα αυτοάνοσο νόσημα, ωστόσο, τα νοσήματα αυτά στην πλειοψηφία τους δεν θεωρούνται  κληρονομικά. Διότι εκτός από την κληρονομική προδιάθεση πρέπει να μεσολαβήσουν πολλοί άλλοι παράγοντες, εξωγενείς και ενδογενείς, για να δημιουργηθεί ένα αυτοάνοσο νόσημα. Σύμφωνα επίσης με έρευνες:

* Σε ότι αφορά την ψωρίαση, αν ο ένας από τους δύο γονείς πάσχει από τη νόσο,  υπάρχουν πιθανότητες εκδήλωσής της στο παιδί μόνο σε ποσοστό 8%, ενώ αν πάσχουν και οι δύο γονείς τότε το ποσοστό εμφάνισης της νόσου στο παιδί αυξάνεται στο 30-40%. Η ψωρίαση πυροδοτείται και από περιβαλλοντικούς παράγοντες (αλλαγή εποχής, τριβή των ρούχων στο δέρμα, μολυσματικές ασθένειες, συναισθηματική πίεση).

* Για τον διαβήτη τύπου 1, αν και οι περισσότεροι  ερευνητές υποστηρίζουν ότι δεν  κληρονομείται,  υπάρχουν και πολλοί που πιστεύουν ότι ορισμένοι άνθρωποι έχουν μια γενετική ή γονιδιακή προδιάθεση κι έτσι κάποια στιγμή στη ζωή τους, με αφορμή κάποιο ψυχολογικό ή σωματικό στρες, θα τον παρουσιάσουν. Ακόμα, έχει  παρατηρηθεί ότι η ασθένεια πυροδοτείται κάποια στιγμή, στα νεανικά χρόνια συνήθως, μετά από μια εποχιακή ίωση.

* Για την σκλήρυνση κατά πλάκας, τα σημερινά επιστημονικά δεδομένα υποστηρίζουν ότι πρόκειται για μία διαταραχή του αμυντικού συστήματος του οργανισμού (ανοσοποιητικό σύστημα) σε γενετικά προδιατεθειμένα άτομα, αλλά επίσης παίζουν ρόλο περιβαλλοντικοί και ίσως και λοιμογόνοι παράγοντες (διαταραχές βιταμίνης D, ιστορικό λοίμωξης από τον ιό ΕBEV, κάπνισμα).

* Tέλος για τη ρευματοειδή αρθρίτιδα, υπάρχει  η υποψία ότι ένας ιός ή ένα βακτήριο μπορούν να την ενεργοποιήσουν σε άτομα με οικογενειακό ιστορικό ρευματικής νόσου…

Να θυμάστε: 

* Υπό φυσιολογικές συνθήκες, ο «στρατός» των λευκών αιμοσφαιρίων που διαθέτει ο ανθρώπινος οργανισμός αντιδρά σε κάθε είδους εισβολέα ή ξένο σώμα, όπως είναι οι ιοί, τα βακτήρια, τα παράσιτα, οι τοξίνες, αλλά ακόμα και τα όργανα ή οι ιστοί που μεταμοσχεύονται. Ωστόσο, το ίδιο το ανοσολογικό σύστημα μπορεί να προκαλέσει νοσήματα όταν δυσλειτουργήσει και πάψει να αναγνωρίζει ως «δικά του» ιστούς και κύτταρα του ίδιου του οργανισμού. Τότε αρχίζει να επιτίθεται, προκαλώντας σοβαρές βλάβες σε διάφορα όργανα. Οι ασθένειες που προκαλούνται από τέτοιου είδους επιθέσεις αποκαλούνται αυτοάνοσα νοσήματα.

* Μέχρι σήμερα έχουν περιγραφεί περισσότερα από 80 αυτοάνοσα νοσήματα, από τα οποία άλλα αφορούν ένα όργανο (όπως ο διαβήτης τύπου 1) και άλλα πολλά όργανα (όπως ο συστηματικός ερυθηματώδης λύκος). Παρότι έχουν γίνει τεράστια βήματα στην έρευνα, δεν είναι γνωστοί μέχρι σήμερα όλοι οι ακριβείς παράγοντες και οι μηχανισμοί που μπορεί να οδηγήσουν στην αυτοανοσία.

Να θυμάστε ακόμα:

Υπολογίζεται πως 3%-5% σε όλες τις ηλικιακές ομάδες (δηλαδή 300.000 έως 500.000 άτομα μόνο στην Ελλάδα) πάσχουν από ένα ή περισσότερα αυτοάνοσα νοσήματα. Από τους ασθενείς αυτούς, δυσανάλογα μεγάλο ποσοστό είναι γυναίκες και μάλιστα αναπαραγωγικής ηλικίας. Πιστεύεται ότι για άγνωστους λόγους, η συχνότητα των αυτοάνοσων νοσημάτων αυξάνεται διαρκώς.