Fractal

Ασπρόπυργος – Η πολιούχος Αγία Παρασκευή και ο εορτασμός της

Γράφει ο Παναγιώτης Πέστροβας //

 

pest3

 

Στο πάλαι ποτέ μικρό χωριό μας, τα Καλύβια, υπήρχαν σημαντικοί μεταβυζαντινοί ναοί  που υποδήλωναν την ευσέβεια και την ορθόδοξη πίστη των προγόνων μας. Ένας από αυτούς τους ναούς ήταν και της Αγίας Παρασκευής, ο οποίος χρονολογείται στα τέλη του 17ου με αρχές του 18ου  αιώνα.

 

Ο ναός πλέον τιμάται ανεπίσημα στην μνήμη του Αγίου Παντελεήμονα, προστάτη των ιατρών. Το πώς έγινε η αλλαγή του ονόματος δεν το γνωρίζουμε. Συνήθως όμως γινόταν σε ναούς όταν έχτιζαν δίπλα τους μεγαλύτερους και αφού κρατούσαν το όνομα που τιμούσαν αρχικά στην παλιά εκκλησία. Αλλά στην συγκεκριμένη περίπτωση δεν υπάρχει εικόνα να δηλώνει την μνήμη του Αγίου. Ίσως να οφείλεται στο ότι η μνήμη του γιορτάζεται την άλλη ημέρα της Αγίας Παρασκευής, ίσως όμως να οφείλεται και στον ξένο προσκυνητή  που έθαψε τη μικρή κόρη του, αρχές του 20ου αιώνα, στο βόρειο σημείο, εκεί που βρίσκεται τώρα το καμπαναριό του ναού.

  Το χτίσιμο του νέου ναού δεν έχει εξακριβωθεί πότε έγινε. Οι Εφημερίδες της Κυβερνήσεως του 19ου αιώνα δεν αναφέρουν  να έχει συσταθεί ερανική επιτροπή για το  χτίσιμο του ναού, όπως γινόταν για όλες τις νεοαναγειρόμενες εκκλησίες. Γνωρίζουμε όμως ότι τα εγκαίνια  έγιναν ανήμερα της γιορτής της Αγίας Παρασκευής, 26 Ιουλίου 1904.

  Η εικόνα της Αγίας Παρασκευής είναι του 1894, δαπάνη του Πέτρου Δημητρίου Πανταζή , ο οποίος είχε γεννηθεί το 1862 και του  Δ. Κ. Τοτόμη . Το επώνυμο Τοτόμης δεν συναντάται στα Καλύβια αλλά στην Αθήνα και ανήκει σε μια από τις γνωστές προεπαναστατικές οικογένειες των Αθηνών. Η συγκεκριμένη εικόνα είναι από τις παλαιότερες που υπάρχουν, εάν εξαιρέσουμε τις τοιχογραφίες, και σίγουρα ανήκε στον παλιό ναό, αφού στον νεότερο βρίσκουμε δεήσεις στο τέμπλο από το 1904 και έπειτα. Η εικόνα της Παναγίας που βρίσκεται αριστερά της ωραίας πύλης, ήταν δαπάνη της Μαργαρίτας Λιάκου, συζ. Φωτίου  ή όπως αλλιώς την γνώρισαν οι παλιότεροι, της Φωτ-Λιάκαινας, το 1904, έτος τον εγκαινίων. Βρίσκουμε  επίσης εικόνες του τέμπλου, δαπάνη των Οινοπαντοπωλών και των Κτηματιών Ασπροπύργου μετά τα εγκαίνια του ναού. Υπάρχει ακόμη μια νεότερη εικόνα που βρίσκεται στον ιερό ναό της Ευαγγελίστριας και είναι τάμα ενός μηχανοδηγού του ΟΣΕ (τότε ΣΕΚ).

pest1

     Η παράδοση θέλει γενικότερα τους ναούς να είναι χτισμένοι πάντα κοντά σε ποτάμι, πηγάδι και γενικότερα νερό, το οποίο ως γνωστό, είναι καθαρτήριο σε όλες τις θρησκείες.  Κατά κύριο λόγο δε, οι ναοί που είναι αφιερωμένοι στην Αγία Παρασκευή, η όποια, όπως λέει ο λαός μας «είναι για τα μάτια».

   Το σημείο που επέλεξαν να χτίσουν τον ναό, ήταν πάνω στον αρχαίο Μεγαρικό δρόμο και υπήρχε πηγάδι, όπως επίσης υπήρχε σούδα, δηλαδή αποχετευτικό χαντάκι που μάζευε τα νερά που «έκοβαν» από το ποτάμι του Αγίου Γεωργίου για να ποτίζουν τα χωράφια. Η τοπική προφορική παράδοση αναφέρει ότι το σημείο αυτό ήταν κατάφυτο από βελανιδιές και πεύκα. Μετά την ελληνική επανάσταση, περίπου στα μέσα του 19ου αιώνα

μαζεύτηκαν οι προεστοί του χωριού και αποφάσισαν ν’ ανοίξουν πάλι τον απροσπέλαστο μέχρι τότε δρόμο. Αργότερα η περιοχή είχε αμπέλια, γεγονός που αιτιολογεί την ύπαρξη εικόνας του Αγίου Τρύφωνα, που είναι ο προστάτης των αμπελουργών.

   Η πρώτη μαρτυρία για την ύπαρξη εκκλησίας αφιερωμένης στην Αγία  Παρασκευή, είναι του Γενναίου Κολοκοτρώνη, γιού  του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, που όταν στρατοπέδευσε στην περιοχή, άναψε κερί στη χάρη της. Κατά τον ερευνητή ιστορίας και τακτικό μέλος της Εταιρείας Πελοποννησιακών Σπουδών Γιώργο Πραχαλιά, ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης είχε τάμα να της ανάβει πάντα κερί όπου έβρισκε εκκλησία με το όνομά της, το οποίο είχε επιβάλλει και στα παιδιά του. Κι αυτό επειδή η Αγία Παρασκευή είναι η πολιούχος της Αλωνίσταινας της Αρκαδίας, του χωριού της μητέρας του Γέρου, στην οποία ο Θοδωρής είχε μεγάλη αδυναμία. Μάλιστα, η μάχη στα Δερβενάκια έγινε ανήμερα της Αγίας Παρασκευής (26 Ιουλίου 1822). Αυτή την ιστορική επίσκεψη ίσως να την γνωρίζαμε με μεγαλύτερη βεβαιότητα, εάν στον ναό είχαν γίνει οι σωστές εργασίες συντήρησης και δεν είχαν υπάρξει αυθαιρεσίες στην απόπειρα «καλλωπισμού» του αφού οι Κολοκοτρωναίοι συνήθιζαν στο δεξί μέρος της πόρτας να αφήνουν  το σημάδι τους που ήταν ένας σταυρός και στα δύο κάτω τεταρτημόρια τα αρχικά του ονόματός τους.

   Αυτό που δημιουργεί απορίες, είναι το πότε ξεκίνησε ο εορτασμός και πότε η Αγία αναγνωρίστηκε επίσημα ως πολιούχος των Καλυβίων. Ίσως κάποιο θαύμα να ήταν το έναυσμα ώστε η χάρη της, που γιορταζόταν σ’ ένα μικρό ξωκλήσι, να αναγορευθεί σε  προστάτιδα της πόλης.

pest4

   Η τοπική παράδοση αναφέρει ότι ξεκίνησε από τους ντόπιους τσοπάνηδες, που κατέβαζαν  τα κοπάδια τους στη θάλασσα να τα πλύνουν και είχαν σαν στέκι τα πεύκα της Αγίας Παρασκευής.

   Οι δημοτικές και κοινοτικές αρχές, από τον 20ο αιώνα, αναβάθμιζαν τον εορτασμό  χρόνο με τον χρόνο. Ήταν τόσο μεγάλη η φροντίδα τους για την μεγαλοπρέπεια του εορτασμού, που έφτασαν σε σημείο να παραπεμφθεί  ο τότε Δήμαρχος  Χαράλαμπος Παπαϊωάννου σε δίκη που έγινε στα Σάλωνα, για την ρίψη  βεγγαλικών –ίσως επειδή δεν είχαν τηρηθεί οι νόμιμες διαδικασίες.

    Οι γραπτές αναφορές στον τύπο, (εφημερίδες  Εμπρός και Σκρίπ) για τον εορτασμό της πολιούχου Αγίας Παρασκευής, πληθαίνουν μετά τα εγκαίνια του νέου ναού.  Η εφημερίδα  «ΕΜΠΡΟΣ» στις 24/7/1904 αναφέρεται στη «διπλή χαρά του Ασπρόπυργου», των εγκαινίων, δηλαδή του νέου ναού και του ετήσιου πανηγυριού! Ακολουθούν κι άλλα δημοσιεύματα, όπου χρόνο με τον χρόνο βλέπουμε ότι ο εορτασμός γίνεται όλο και πιο μεγαλοπρεπής. Θα σταθούμε όμως σε δυο απ’ αυτά, που κινούν το ενδιαφέρον, αφού  έχουν άμεση σχέση και με την χορευτική παράδοση του χωριού!!

   Το 1912, στις 24 Ιουλίου, η εφημερίδα ΣΚΡΙΠ αφού αναφέρει τα περί του εορτασμού, κάνει ειδική μνεία για έναν από τους τοπικούς χορούς, τον «χορό τράτα» όπως τον ονομάζει. Φυσικά, είναι γνωστό ότι ο όρος «τράτα» δεν ισχύει, απλά έτσι ανέφεραν τον σταυρωτό χορό των γυναικών: «θα χορευθεί η μεγάλη τράτα υπό 100 και πλέον χωρικών». Εδώ πρέπει να αναφερθεί ότι ο δημόσιος χορός, σε όλες τις εορτές, τις Απόκριες, το Πάσχα, της Αγίας Παρασκευής, της Παναγίας , του Αγίου Δημητρίου, των Χριστουγέννων, του Αγίου Βασιλείου και των Φώτων, γινόταν στον αυλόγυρο του Αγίου Δημητρίου. Μόνο ο εορτασμός του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου γινόταν στον προαύλιο χώρο του ομώνυμου ναού και με συγκεκριμένους στίχους των τραγουδιών, οι οποίοι  αναφέρονταν στην συγκεκριμένη εορτή!

pest2

   Το χωριό σιγά-σιγά μεγάλωσε, ο τόπος στον Άγιο Δημήτριο δεν τους χωρούσε πια για να χορέψουν (ίσως να οφείλεται και στα έργα κατεδάφισής του το 1930), κι έτσι μεταφέρεται για μια χρονιά κάτω από το οικόπεδο του Σκόρδα και κατόπιν παίρνει τη θέση του στην πλατεία Ηρώων, μέχρι το 1964 οπότε και σταμάτησε.

 Το δεύτερο ενδιαφέρον δημοσίευμα είναι του 1927, στην εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ,  όπου αναγγέλλεται ότι με πρόεδρο τον Παναγιώτη Ν. Μουζάκα και με απόφαση του Κοινοτικού Συμβουλίου, «η πανήγυρις θα εορτασθεί μεγαλοπρεπώς εν Ασπροπύργω» και ότι «έχει προσκληθεί η πολιτική και θρησκευτική ηγεσία, με προεξάρχοντα τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών   Χρυσόστομο Α΄». Ακόμη, ότι η ιερή εικόνα της Αγίας Παρασκευής, μετά την περιφορά, θα μεταφερθεί  στον Μητροπολιτικό Ναό της Ευαγγελιστρίας όπου θα τεθεί σε προσκύνημα, ενώ στο πλούσιο πρόγραμμα, θα πάρει μέρος και «η Μουσική της φρουράς Αθηνών, παιανίζουσα εγερτήριον».  Στη συνέχεια, αναφέρεται ότι «την επομένην, 27ην  Ιουλίου, συνεχίζεται η διασκέδασις καθ’ όλην την ημέραν, την μεν πρωίαν εν τη μαγευτική παραλία, το εσπέρας δε εν τη αγορά ένθα θα χορευθώσι διάφοροι Ελληνικοί χοροί συνοδευόμενοι υπό εγχωρίων οργάνων».  Άξιο λόγου είναι το πώς καταλήγει το δημοσίευμα: «η μεγαλοπρεπής εορτή θα κινηματογραφηθεί».

   Το πανηγύρι ήταν η σημαντικότερη κοινωνική εκδήλωση για τον Ασπρόπυργο και τα γειτονικά χωριά. Επίσης, πολλοί επισκέπτες έρχονταν και από την Χώρα, δηλαδή την Αθήνα, αφού είναι γνωστό ότι αρκετοί  Ασπροπύργιοι  είχαν  επαφές με την πρωτεύουσα. Οι  προετοιμασίες για την έξοδο της γυναίκας και της οικογένειας γενικότερα, στην αγορά, ξεκινούσαν αρκετό καιρό πριν. Η περίοδος του εορτασμού όμως είχε για το χωριό και άλλη σημασία: την προετοιμασία για τους γάμους. «Σίνε Πρίμτ-σ ντο βίν ου τ μαρτόνεσ» (της Αγίας Παρασκευής θα έρθω εγώ  να σε παντρέψω) είχε πει η άρρωστη μάνα από το νοσοκομείο στην μεγάλη κόρη της το 1925. Ορόσημο ο εορτασμός.
Οι οργανοπαίχτες που συμμετείχαν περίπου μέχρι το 1930 ήταν ντόπιοι, από τη Σαλαμίνα και τα Μέγαρα. Αξίζει να αναφερθεί ότι στον δημόσιο χορό, ορισμένες φορές χόρευαν και με τις φιλαρμονικές που έφερναν για την περιφορά της εικόνας. Αργότερα, αμέτρητα ονόματα γνωστών καλλιτεχνών έκαναν αισθητή την παρουσία τους στο τοπικό πανηγύρι μαζί με τους ντόπιους, καλλιεργώντας μια παράδοση για την ευρύτερη περιοχή, αλλά πολύ περισσότερο για τους κατοίκους του Ασπρόπυργου. Παρ’ όλο το ότι είναι δύσκολο να απαριθμήσουμε όλα τα ονόματα των ντόπιων μουσικών που τιμούσαν τον δημόσιο χορό και όλες τις κοινωνικές εκδηλώσεις, θα ήταν παράλειψη να μην αναφέρουμε τους κυριότερους: Τάσος Πέππας , Δημήτρης Λιάκος, Γιάννης Λιάκος, Γιώργος Λιάκος, Βαγγέλης Λιάκος «Καλυβιώτης», Γιώργος Κόλλιας, Παναγιώτης Πανταζής, Στέλιος Πανταζής και Λευτέρης Σπυρίδωνος.

pest5

   Το πανηγύρι εξελίσσεται χρόνο με τον χρόνο και τα ακούσματα των κατοίκων αρχίζουν να αλλάζουν. Έτσι περνάει σιγά-σιγά στην τοπική παράδοση του χωριού άλλος ένας χορός, ο συρτός. Ο χορός αυτός, σε ρυθμό 2/4 (συρτός στα δύο για τους γνώστες του χορού), άρχισε να χορεύεται στον Ασπρόπυργο μετά το 1935, με  γνωστά, συνήθως, οργανικά κομμάτια (Πολίτικος συρτός, Σηλυβριανός κ.ά) και με κάποια δημοτικοφανή που τραγουδούσαν οι ρεμπέτες στους δίσκους τους. Όμως, σαν χορός δεν «αγκαλιάστηκε» από το χωριό. Ο καλαματιανός, ο τσάμικος και το παραδοσιακό τραγούδι είχαν ακόμα την πρωτοκαθεδρία. Στον δημόσιο χορό, στις Απόκριες, στις εργασίες (σπίτι, θέρος κλπ) και σε πολλά τοπικά γεγονότα που ακούγονταν τραγούδια, πάντα ο ρυθμός τους ήταν τα 7/8 του καλαματιανού.

   Όλα αυτά άλλαξαν σταδιακά μετά τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο. Τα παραδοσιακά τραγούδια δεν είχαν πια την κύρια θέση στα πανηγύρια του χωριού, παρά μόνο τις Απόκριες και κατά κύριο λόγο στα γλέντια που γίνονταν στα σπίτια. Φυσικά υπήρχαν και οι εξαιρέσεις, αλλά συνήθως από άτομα μεγάλης ηλικίας. Τα χορευτικά τραγούδια διαφόρων λαϊκών συνθετών, μας δείχνουν ξεκάθαρα την εποχή που άρχισε να χορεύεται ο συρτός. Όπως το « Κάτω στην Αλεξάνδρεια» και «Το γιασεμί» του Ατραΐδη, τραγούδια του τέλους της δεκαετίας του 1940, το  «Μια μελαχρινή» του Παναγιώτη Κοκοντίνη και άλλα πολλά άλλα.
Η συμβολή του  Γιώργου Παπασιδέρη στις κοινωνικές εκδηλώσεις του χωριού, τόσο με τη φυσική του παρουσία όσο και  μέσω των δίσκων του, ήταν καθοριστική, αφού έδωσε πολλά δημοτικοφανή, αλλά και πολλά που ήταν διασκευές από παραδοσιακά τραγούδια άλλων περιοχών της Ελλάδας, τα οποία χορεύονται μέχρι και σήμερα στον Ασπρόπυργο, έχοντας πια περάσει στην τοπική κοινωνία σαν μέρος της παράδοσής της. Το «Είσαι άγγελος ωραίος», τραγούδι της τράτας από τα Μέγαρα, το  «Μια γαλάζια περιστέρα», τραγούδι από το Παγγαίο της Μακεδονίας, το «Μπροστά χορεύει ο Αυγερινός», διασκευή γαμήλιου τραγουδιού από το Πήλιο κ.ά.

   Εξίσου σημαντική όμως ήταν για τον Ασπρόπυργο και η εμφάνιση του ντόπιου τραγουδιστή Γιάννη Σκληρού, καθώς και του Κουλουριώτη Μίμη Ανδριανού στα μέσα της δεκαετίας του 1950.

   Η ρυθμική αγωγή των τραγουδιών παρέμεινε όπως ήταν και παλιά: μέτρια προς αργή για τους άνδρες και όχι η ρυθμική αγωγή του «πεθαμένου» που έχει επικρατήσει σήμερα και μέτρια προς γρήγορη για τις γυναίκες.  Στις μέρες μας, δυστυχώς, βλέπουμε να χορεύουν πάρα πολύ αργά. Ο καλαματιανός, στην κανονική του μορφή χάθηκε, τα βήματα του συρτού χάθηκαν και ο κάθε ένας χορεύει όπως θέλει. Κύκλος, όπως λέμε στον χορό, δεν υπάρχει, παρά μόνο ένα «μπούγιο».  Χάθηκε ο σεβασμός προς τον  χορό και τον πρωτοχορευτή κι έτσι επικρατεί ένα κομφούζιο.

Αναλογιζόμενοι τις κοινωνικές προεκτάσεις του φαινομένου, δεν έχουμε παρά να παρατηρήσουμε ότι χάθηκε ο σεβασμός στον συνάνθρωπο.

Τελειώνοντας, θέλω να ευχαριστήσω θερμά όλους εσάς για την παρουσία και την στήριξη σας προς την Λαογραφική Εταιρεία Ασπροπύργου, ειδικότερα δε, τον συλλέκτη-ερευνητή Κώστα Λυκίδη , τον  ερευνητή Ιστορίας και τακτικό μέλος της Εταιρείας Πελοποννησιακών Σπουδών Γιώργο Πραχαλιά, την Μαρία Καμπόλη το γένος Αλέκου Πέππα, την Μαρία Γκολέμη, τον Γιάννη Μαυράκη, επίτροπο της Ευαγγελίστριας, τον καθηγητή Τάσο Μαυράκη και τον δημοσιογράφο Παναγιώτη Κάσαρη  για τις πολύτιμες πληροφορίες που μου έδωσαν.

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top