Οι τελευταίες ώρες του Άρη από πρώτο χέρι (Μέρος Β’)

του Τάκη Κατσιμάρδου //

Με τους γονείς του μετά την απελευθέρωση.

Από τους λιγοστούς συντρόφους του Άρη, που βρέθηκαν αποκομμένοι μαζί του εκείνο το βράδυ της Παρασκευής, δυο ήταν οι αυτόπτες μάρτυρες που επέζησαν. Ο Βαγγέλης Γκονέζος και ο νεαρός σύνδεσμός του Λέων ( Γιάννης Νικολόπουλος ).

O πρώτος έχει αναφερθεί στα γεγονότα σε συνεντεύξεις και ειδικά στο βιβλίο του “Άρης Βελουχιώτης, μια μεγάλη και τραγική μορφή του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα” (μέσα δεκαετίας του 1980).

Εκεί αναφέρει ότι διηγήθηκε τα συμβάντα αμέσως μετά τη διαφυγή του από τον τόπο της τραγωδίας: “Φθάνοντας στο χωριό Μελισσουργοί, 22.6.45, αφηγήθηκα στο Κόμμα, με κάθε λεπτομέρεια, την τραγωδία της αυτοκτονίας του Άρη. Αργότερα, το Νοέμβρη 1945, την αφήγηση αυτή έκαμα στον Αλ. Κουτσούκαλη ο οποίος έγραψε σχετικά…” Κάποιο ντοκουμέντο για την αφήγηση στους Μελισσουργούς δεν βρέθηκε. Όσο για τη δεύτερη, που περιέχεται πράγματι στο έργο του Κουτσούκαλη («Η Εθνική Αντίσταση του Νομού Άρτας 1940-1945» ) είναι μάλλον μεταγενέστερη (η μελέτη για την αντιστασιακή Άρτα κυκλοφόρησε λίγο νωρίτερα από το βιβλίο του Γκονέζη για τον Άρη).

Για την ιστορία ο Κουτσούκαλης στην αυτοβιογραφία του για τα χρόνια 1945-49 (“Το χρονικό μιας τραγωδίας”) αναφέρεται διαφορετικά στο περιστατικό: ” Ο Γκονέζος, δάσκαλος, έφεδρος ανθυπολοχαγός, είχες προσχωρήσει στην ομάδα του Αρη και έγινε επιτελής του. Οταν ήρθε στο Μπούλκες (Γιουγκοσλαβία) το Νοέμβριο του 1945, μου είπε εμπιστευτικά ότι ο Άρης αυτοκτόνησε…”

Η περιθωριακή αυτή επεξήγηση έχει τη σημασία της, επειδή η διήγηση Γκονέζου στο βιβλίο του, όπως κι άλλες παρόμοιες του ίδιου σ΄ ερευνητές και δημοσιογράφους, εκλαμβάνεται ως η “έκθεση Γκονέζου”.

Πρόκειται, όμως, για άλλο κείμενο και είναι αυτονόητη η σημασία.

Την έκθεσή του προς την ηγεσία του ΚΚΕ ο Β. Γκονέζος (1915 – 2003) είχε συντάξει τριάντα χρόνια πριν από την έκδοση του βιβλίου του. Συγκεκριμένα τον Αύγουστος του 1955 όταν είχε απευθυνθεί προς την ηγεσία του ΚΚΕ από την Τασκένδη της ΕΣΣΔ, όπου βρισκόταν μετά το τέλος του εμφυλίου πολέμου. Με αυτή ζητούσε την κομματική του αποκατάσταση κι ανάμεσα στ΄ άλλα περιέγραφε και τις τελευταίες στιγμές του Άρη.

Το σημείο όπου έπεσε.

Η διήγηση του Γκονέζου

Το συγκεκριμένο απόσπασμα είναι το πρώτο και μοναδικό ως τώρα “ντοκουμέντο” από πρώτο χέρι για τα όσα συνέβησαν στο Φάγγο. Γράφει, λοιπόν, εκεί ο Β. Γκονέζος ( σε παρένθεση επεξηγηματικά σχόλια) :

“Φεύγοντας προς τα κάτω (12 Ιουνίου), χτυπηθήκαμε στο Λιάσκοβο (Πετρωτό ) από εχθρικά τμήματα και γυρίσαμε πίσω. Πήγαμε στο χωριό Κοθόνι. Εκεί συγκέντρωσα πληροφορίες. Είδα πως πολλά τμήματα κινούνται για κύκλωσή μας. Του είπα υπεύθυνα να τους βγάλω στη Μεσοχώρα κι από κει να φύγουμε Ζαγόρια – Αλβανία. Δεν θέλησε. Είναι αλήθεια πως τις μέρες αυτές ύστερα από τη διαγραφή του είχε απογοητευθεί (η διαγραφή έγινε τον Απρίλιο και ανακοινώθηκε εσωκομματικά, η αποκήρυξη δημοσιεύτηκε στις 12 Ιουνίου στο ΅Ριζοσπάστη΅, η διαγραφή δημοσιοποιήθηκε στις 16 Ιουνίου ) . Το βράδυ κινηθήκαμε προς το Μυρόφυλλο. Πέσαμε σε ενέδρα και χωριστήκαμε σε δυο κομμάτια. Το μεγάλο που αποτελούνταν από 70 άνδρες έφυγε προς Τετράκωμο- γεφύρι Κοράκου. Στο δεύτερο ήμασταν 26, περάσαμε το ποτάμι και πήγαμε προς τη Μεσούντα. Μας πήρε ημέρα και μείναμε εκεί. Ήταν 15 του Ιούνη.
Κατά το βράδυ ο εχθρός, αφού έπιασε τους παρατηρητές μας (Δράκος και Πάλλας ), μας κύκλωσε κι άρχισε από κοντά να μας βάζει. Κινηθήκαμε προς το ποτάμι του Μυρόφυλλου. Πριν φθάσουμε κάτω, ο Βελουχιώτης έβγαλε το περίστροφο και μας είπε “έζησα 42 ( o Αρης γεννήθηκε το 1905 στη Λαμία κι όχι το 1903) χρόνια και καλά και άσχημα. – Εσείς σκεφτείτε τι θα κάνετε – γεια σας.” Κι αυτοκτόνησε; (το ερωτηματικό στο κείμενο, ίσως, από λάθος στη μηχανογραφημένο κείμενο είτε ως ένα είδος αποδοκιμασίας ή απορία για την αυτοκτονία. Το τελευταίο είναι πιθανότερο καθώς στη μαρτυρία του ίδιου για την αυτοκτονία προστίθεται στο βιβλίο του και η φράση : ” Δεν μπόρεσα να καταλάβω τη σκέψη του, ούτε και να αντιδράσω…” ). Γύρισε κι ο Τζαβέλας (Γιάννης Αγγελέτος) στο ίδιο μέρος άνοιξε μια χειροβομβίδα κι αυτοκτόνησε. Στο ίδιο μέρος σκοτώθηκε κι ένας σύντροφος με το ψευδώνυμο Γεροκόζιακας (ο Κώστας Αργύρης χτυπήθηκε από πολυβόλο των διωκτών που έβαζε προς τη ρεματιά) . Εγώ κι ένας επονίτης Λέων ( Νικολόπουλος), ο οποίος είχε τραυματιστεί ελαφρά στο κεφάλι μείναμε κυκλωμένοι και κρυμμένοι κάτω από μια πέτρα στο νερό τρεις μέρες. Την επομένη μέρα (16 Ιουνίου ) αυτοί κατέβηκαν στη χαράδρα και κόψανε το κεφάλι, τα δυο χέρια και τα δυο πόδια από το γόνα και κάτω του Άρη. Επίσης το κεφάλι και το δεξί χέρι του Τζαβέλα..”

(Η έκθεση είδε το φως πρώτη φορά το 1997 με την ιστορική έρευνα του Γρ. Φαράκου “Αρης Βελουχιώτης. Το χαμένο Αρχείο – Άγνωστα Κείμενα” )

Σχεδιαγράμματα με τον τόπο όπου εγκλωβίστηκε και αυτοκτόνησε (από την ιστοσελίδα για το Μυρόφυλλο steka42.blogspot.gr)

Η έμμεση αφήγηση του Λέοντα

Ο Λέων δεύτερος αυτόπτης μάρτυρας της αυτοκτονίας δεν έχει αφήσει ο ίδιος κάποιο γραπτό (έζησε τη δική του ψυχοσωματική τραγωδία μετά το Φάγγο). Η διήγησή του είναι έμμεσα γνωστή και συγκεκριμένα από τον Δ. Καραθάνο (Δημητρό) σε μαρτυρίες του και το έργο του για τον Αρη (“Αντίο καπετάνιε…”) .

Σύμφωνα με τον Καραθάνο έχε συντάξει ο ίδιος σχετική έκθεση- αναφορά το 1946 από τις φυλακές της Λαμίας προς την ηγεσία του ΚΚΕ (σχετικό ντοκουμέντο δεν έχει δει το φως ). Σ΄ αυτή “έγραφε περίπου”, όπως κατέθεσε με μαρτυρία του σ΄ επιστημονικό συνέδριο για τον Αρη το 1997:

“Με την εκδήλωση της νυχτερινής ενέδρας, ο Άρης και οι 25 που ήταν κοντά του, πήραν τον κατήφορο και έφθασαν στο ποτάμι (Αχελώος). Εκεί ο Αρης, μη βρίσκοντας τον αντάρτη που κρατούσε την τσάντα του, φανέρωσε στο Θάνο την αγωνία του ότι δεν μπορεί ν΄ αντέξει την ιδέα ότι το Κόμμα θα τον θεωρήσει προβοκάτορα αν η τσάντα πέσει στα χέρια του εχθρού. Είπε μάλιστα τη φράση : “Δεν το αντέχω. Θα σκοτωθώ¨. Ο Θάνος (Φώτης Μαστροκώστας) τον αντέκρουσε και φάνηκε πως ησύχασε.

Πέρασαν το ποτάμι στο σκοτάδι με πολλή δυσκολία και καλύφτηκαν, με το ξημέρωμα της 16- 6- 45 στο προς τη Μεσούντα μέρος. Νωρίς το απόγευμα της ίδιας μέρας, ήρθε να συναντήσει τον Άρη ο Ηλίας Τσιουμάνης και παράμερα, είδε ο Λέων, έδωσε στον Άρη ένα χαρτί, που ο Άρης αμέσως διάβασε. Μετά από λίγο ακούστηκε προς το μέρος που φύλαγε ο Δράκος καραούλι, ένας πυροβολισμός και στη συνέχεια άρχισε επίθεση. Ακολουθώντας τη γνώμη του Θάνου, όλη η δύναμη των 25 με τον Αρη κατευθύνθηκαν προς το μέρος του ποταμού. Για μια στιγμή ο Αρης έμεινε τελευταίος περίπου κι ακούστηκε κάτι να λέει που ο Λέων νομίζει πως ήταν: ” Το Κόμμα θα νικήσει ” ή ” o λαός θα νικήσει” και αμέσως ακούστηκε ο Τζαβέλας να τους καλεί : ” Ελάτε! Ο αρχηγός σκοτώθηκε!” Τότε μαζεύτηκαν γύρω στο σκοτωμένο Άρη οι : Θάνος, Έκτορας (Ιωάννης Μαδωνής ), Τζαβέλας, Δημοσθένης Ζαγκλάρας, Λέων και ένας ή δυο ακόμη . Αμέσως ο Τζαβέλας είπε: ” O αρχηγός σκοτώθηκε, εγώ θα τον ακολουθήσω”. Το ίδιο κι εγώ”, συνέχισε ο Έκτορας και έσκισε την ταυτότητά του. Το ίδιο είπε κι ο Ζαγκλάρας. Όμως ο Θάνος τους σταμάτησε λέγοντας: ” Οι αγωνιστές δεν αυτοκτονούν. Πεθαίνουν στη μάχη. Αυτό που έκανε ο αρχηγός δεν ήταν σωστό!” Ο Τζαβέλας επέμεινε κι όταν οι άλλοι απομακρύνθηκαν ακούστηκε η έκρηξη χειροβομβίδας μιλς που κομμάτιασε τα κορμιά του Τζαβέλα και του σκοτωμένου αρχηγού, που κείτονταν δίπλα του…” (το κείμενο από το συλλογικό έργο ¨Η προσωπικότητα του Αρη Βελουχιώτης και η Εθνική Αντίσταση”, επιμέλεια Κλ. Κουτσούκης).

Η μαρτυρία ενός διώκτη του

Στις μαρτυρίες αυτές ας προστεθεί μόνο μια ενδεικτικά, που προέρχεται από διώκτες του Άρη. Με μια απαραίτητη, όμως, διευκρίνηση. Με την “αναγέννησ用 των μελετών για την Εθνική Αντίσταση (και τον Άρη) στα χρόνια της μεταπολίτευσης εμφανίστηκαν αρκετές γραπτές ή προφορικές μαρτυρίες αμφισβητούμενης εγκυρότητας (από διώκτες και φίλους). Ο Δ. Χαριτόπουλος, συγγραφέας του “Αρχηγού των ατάκτων”, σημειώνει ότι” διάβασε και συνάντησε” τόσα πρόσωπα, που εμφανίζονται να σχετίζονται μαζί του, “που ο αριθμός γίνεται εξωφρενικός… Ο μύθος έλκει”

Ο Λευτέρης Αποστόλου, ιδρυτικό μέλος του ΕΑΜ, στο βιβλίο του “Ο Άρης Βελουχιώτης, όπως τον γνώρισα”, παραθέτει τη μαρτυρία ενός από τους διώκτες των ανταρτών στη Μεσούντα. Πρόκειται για τον Α. Λύκα, μέλος της συμμορίας του Βόιδαρου:

«Έπεφταν σποραδικοί πυροβολισμοί και ξαφνικά ακούστηκε έκρηξη χειροβομβίδας. Τελικά τους περικυκλώσαμε και όταν φτάσαμε κοντά ακούστηκε ο Δράκος να λέει: “Μην πυροβολάτε ορέ παιδιά”, ενώ λίγο παραπέρα με το κεφάλι προς την κατηφόρα ήταν ο Άρης μέσα στα αίματα και τα έντερα έξω από την κοιλιά. Είχε τραβήξει χειροβομβίδα ακουμπισμένη στην κοιλιά. Αηδίασα και πήγα παραπέρα να κάνω εμετό. Ο Βόιδαρος όλο χαρά, διέταξε το Δράκο να κόψει το κεφάλι του Άρη με το σχιά (= σουγιά) για αποδεικτικό στοιχείο. Έβγαλε ένα σχιά ο Δράκος απ’ αυτά που διπλώνουν στα δυο και πήγε να το κόψει, αλλά δεν έκοβε και ταλαιπωρήθηκε ο έρμος. Δεν μπορούσα να βλέπω και πήγα παραπέρα, δεν αισθάνομαν καλά, ήθελα να κάνω εμετό, αλλά πρέπει νάκανε πάνω από 15 λεπτά, δυσκολεύτηκε εκεί που είναι τα νεύρα. Το κεφάλι το πήρε ο Βόιδαρος απ’ τα μαλλιά, το σήκωσε ψηλά να το ιδούν και οι άλλοι και έσταζε αίματα ακόμα. Το αλάτισαν μετά και τόβαλαν στον τορβά να το πάνε στη Διοίκηση του ΕΔΕΣ στο Βουργαρέλι».

Αφιερωματική πλάκα στο φαράγγι (από την ιστοσελίδα atehnos.gr)

Το “πόρισμα για το φόνο”

Στις 27 Ιουλίου 1945 στο “Ριζοσπάστη ” είδε το φως ένα “πόρισμα για το φόνο του Βελουχιώτη”. Αυτό ήταν το πρώτο και μοναδικό ντο0κουμέντο για τα γεγονότα. Προφανώς συντάχθηκε μετά από πληροφορίες και μαρτυρίες:

“Στις 11 Ιουνίου δύναμη εθνοφυλακής με επικεφαλής τον ανθυπολοχαγό Μουρελά ξεκίνησε για καταδίωξη της ομάδας του Βελουχιώτη. Στις 12 η δύναμη αυτή της εθνοφυλακής συναντήθηκε με τις “μαχητικές εθνικές ομάδες” του Μόκκα και ύστερα από πολύωρη συνεργασία κατευθύνθηκαν προς Λιάσκοβο, όπου βρισκόταν ο Άρης.

Η όλη δύναμη που χρησιμοποιήθηκε ενάντια στο Βελουχιώτη έφτασε στους 1500 πάνω-κάτω. Ο Άρης διέθετε 50-60 άνδρες. Εκεί έγινε η πρώτη συμπλοκή που βάσταξε από τη 1 μ.μ. ως τις 8 μ.μ.

Οι άνδρες του Άρη συμπτύχθηκαν προς τα υψώματα του Ελληνικού και Μυρόφυλλου Μεταξύ Κοθονίου και Μυρόφυλλου οι εθνοφύλακες και άνδρες του Μόκκα και Βόιδαρου είχαν στήσει ενέδρα. Επετέθηκαν ξαφνικά και διέλυσαν τους άνδρες του Άρη που σκόρπισαν προς διάφορες κατευθύνσεις, οι δε Άρης και Τζαβέλας και άλλοι κατέφυγαν στα υψώματα της Μεσούντας, όπου έγιναν αντιληπτοί και κυκλώθηκαν από παντού. Ο Άρης έδωσε σε ένα δικό του ό,τι χαρτιά είχε (πρόκειται για το περίφημο ¨κιβώτιο”, “τσάντα” ή “μπαούλο” που αναφέρεται ότι κουβαλούσε πάντα μαζί του, για το οποίο γίνεται πολύς λόγος κατοπινά και μέρος του είδε το φως το 1997 από τον Γρ. Φαράκο), ρολόγι δαχτυλίδι, παράσημο κλπ. Αυτός κατόρθωσε να ξεφύγει. Ύστερα απ΄ αυτό ο Άρης και ο Τζαβέλας αυτοκτόνησαν με χειροβομβίδα.

Σε όλη τη διάρκεια των επιχειρήσεων αγγλικά τανκς και αυτοκίνητα έλεγχαν το δρόμο Πόρτας- Πετρουλιού.

Από τους αιχμαλώτους που πιάστηκαν, εκτός από τον Δράκο, που παραδόθηκε μόνος του, όλοι οι άλλοι κράτησαν στάση ανδρική”

Ο πρώτος βιογράφος του

Ο πρώτος βιογράφος του πρωτοκαπετάνιου Βελουχιώτη ( Π. Λάγδας : Αρης Βελουχιώτης, ο πρώτος του αγώνα, εκδ. Κυψέλη, Αθήνα 1964) σχολιάζει ότι έχει “διαφύγει η αλήθεια ” από το πόρισμα.

Αφού διηγείται πως ο Αρης μένει κοντά στα Τρίκαλα, γιατί περιμένει απάντηση του Νίκου Ζαχαριάδη, την επίθεση στο Λιάσκοβο, την απομάκρυνσή του από κεί με κατεύθυνση τη Ρούμελη και τη διάσπαση της δύναμης των ανταρτών γράφει:

“Όλη η περιοχή ήταν σχεδόν σε κλοιό, αλλά η κατάσταση δεν ήταν απελπιστική. Δυο άνθρωποι τότε εμφανίστηκαν και σπέυσανε να τον βοηθήσουν – ήξεραν πολύ καλά τα μέρη- και να τους βγάλουν απ΄ την επικίνδυνη ζώνη. Ήταν δυο εαμίτες τσελιγκάδες – πατέρας και γιος. Και αυτοί οι δυο πληροφόρησαν το ένα τμήμα για την παρουσία του άλλου εκεί κοντά. Κι ανέλαβαν να τα οδηγήσουν έξω από το κλοιό. Και το πέτυχαν.

Ο νεαρός τσέλιγκας – που ήταν ανθυπολοχαγός της Σχολής του ΕΛΑ- πήρε τότε ιδιαίτερα τον Άρη και του έδωσε το Ριζοσπάστη της 12ης Ιούνη όπου είχε δημοσιευθεί η αποκήρυξη . Το τσελιγκόπουλο του την έδειξε. Το χτύπημα που δέχτηκε ήταν τρομερό ( δεν είναι ακριβής η πληροφορία του Λάγδα. Η αποκήρυξη είδε το φως στις 16 Ιουνίου. -. Τέσσερις μέρες νωρίτερα στο “Ρ” είχε δημοσιευτεί σχόλιο στην ίδια εφημερίδα με τ΄ αρχικά Ν.Ζ. -Νίκος Ζαχαριάδη. Εκεί ο γενικός γραμματέας του ΚΚΕ -είχε επιστρέψει στην Αθήνα στις 29 Μαΐου 1945 και δεν απαντούσε στην έκκληση του Άρη για συνάντηση μαζί του- προανήγγειλε κατά κάποιο τρόπο την απόφαση – αποκήρυξη από την Ολομέλειας της ΚΕ του ΚΚΕ τον προηγούμενο Απρίλιο).

Δεν είπε τίποτα. Έβαλε την εφημερίδα στην τσέπη του και χλωμός και κατακίτρινος πλησίασε τους άλλους. Έπρεπε όμως να φύγουν αμέσως γιατί από το καραούλι ο που είχαν βάλει το Δράκο ακούστηκαν δυο πυροβολισμοί. Βρισκόντουσαν σε κλοιό…

Μελέτησε την κατάσταση και διατύπωσε αμέσως σχέδιο επίθεσης. Ο μεγάλος όγκος του τμήματος με επικεφαλής τον Πελοπίδα θα χτυπούσε στο αντίθετο ακριβώς σημείο από εκείνο που θα χτυπούσε ο Άρης. Αυτός με είκοσι περίπου άνδρες, χτύπησε προς την κατεύθυνση της γέφυρας του Κοράκου, διέσπασε τον κλοιό και πέρασε. Και ο Πελοπίδας πέτυχε το σκοπό του. Οι αντίπαλοι είχαν κάνει πίσω. Ο κίνδυνος είχε περάσει, τον είχαν αντιμετωπίσει. Ο Άρης μπορούσε να ξεφύγει. Μ΄ αυτός είχε πάρει την απόφασή του. Ξαναπέρασε το ποτάμι. Ήθελε να δει και τι είχαν γίνει μερικοί που έλειπαν.

Όλα ήταν ήσυχα. Οι πυροβολισμοί είχαν σταματήσει και η ησυχία απλώνεται γύρω. Μόνο οι αντάρτες που μετακινούνται κάνουν κάποιο θόρυβο…

Ήσυχα-ήσυχα ο Άρης με κείνη την ησυχία που διακρίνει τους δυνατούς, τους αποφασιστικούς, τράβηξε το πιστόλι – αυτό το πιστόλι που ήταν αχώριστος σύντροφός του – το σήκωσε και τίναξε τα μυαλά του στον αέρα…”

Η υπόθεση του Λάγδα, ότι ο Άρης δεν ήθελε να ξεφύγει από τους διώκτες του, ανεξαρτήτως της ακρίβειας ή όχι, είναι μέρος, πια, του μυθικού Άρη.