Fractal
Home / FRACT-ALL / Δοκίμιο: “Πράσινα λιβάδια δίχως μελωδία” (προσωπική ηθική vs ηθική του κανόνα, σημειώσατε 1)
27/04/2016, 12:09 μμ

Δοκίμιο: “Πράσινα λιβάδια δίχως μελωδία” (προσωπική ηθική vs ηθική του κανόνα, σημειώσατε 1)

Του Απόστολου Ζιώγα // *
 

‹‹ από τον στοχασμό σου πήζει ο ήλιος μες στο ρόδι κι ευφραίνεται/

να ξαναδώσουμε στα πόδια μας το χώμα/

η Μαρία Νεφέλη ζει στους αντίποδες της Ηθικής, είναι όλο ήθος ››

ΕΛΥΤΗΣ

 

 

ff

 

Ο εβραιοπολωνός καθηγητής κοινωνιολογίας Zygmunt Bauman στο βιβλίο του ΚΑΙ ΠΑΛΙ ΜΟΝΟΙ : Η ΗΘΙΚΗ ΜΕΤΑ ΤΗ ΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑ (μτφρ. Ρ. Μπενβενίστε-Κ. Χατζηκυριάκου, εκδ. Έρασμος, 1998) στοχάζεται, δηλαδή παλεύει, να βρει τη σχέση μεταξύ ηθικής και ευθύνης έχοντας ως εφαλτήριο την έννοια της βεβαιότητας, έτσι όπως η τελευταία σκιαγραφείται στην πορεία της μέσα στο χρόνο ,κυρίως όσον αφορά την αλληλεπίδραση ατόμου και κοινότητας.

Εκκινώντας έτσι από την αξιωματκή θέση ενός Άγγλου φιλοσόφου του 17ου αιώνα, του Thomas Hobbes, ο οποίος υποστηρίζει ότι ‘’ όταν δεν υπάρχει κάποια εξουσία να τους επιβληθεί, οι άνθρωποι δεν απολαμβάνουν την παρουσία των άλλων’’, ο Bauman συνυφαίνει πως εάν επιθυμούμε να είναι οι άνθρωποι ηθικοί, πρέπει να τους αναγκάσουμε να είναι ˙ κατ ̓ αυτό τον τρόπο εύλογα διαισθάνεται κανείς το πώς προέκυψε ο διχασμός, στις μέρες μας, της ζωής σε λογική και συναίσθημα : ο άνθρωπος πλέον γίνεται ηθικός μαθαίνοντας και τηρώντας τους κανόνες. Πεδία εφαρμογής των παραπάνω θέσεων αποτελούν – πάντα κατά τον Bauman– τόσο η γραφειοκρατία όσο και οι επιχειρήσεις, δύο χώροι όπου η πράξη του καθενός πρέπει να είναι εντελώς απρόσωπη, δηλ. να προσανατολίζεται σε κανόνες και όχι σε πρόσωπα. Άλλωστε, η σύγχρονη οργάνωση σε ωθεί να ενεργείς δίχως ηθική δέσμευση, σε κάνει δηλ. να μην νιώθεις πως είσαι ηθικό υποκείμενο. Τα εξαθλιωμένα εγκαταλειμμένα κέντρα των πόλεων και οι κακόφημοι δρόμοι αυτών, δεν είναι θύματα της εκμετάλλευσης αλλά της εγκατάλειψης που προκύπτει από την ηθική αδιαφορία. Η απαίτηση να κατανοήσουμε βαθιά τον ρόλο της ευθύνης αποτελεί, για τον Bauman, την ύστατη ελπίδα της ηθικής. Στην προσπάθεια να ανταποκριθούμε σε αυτή την απαίτηση, δεν υπάρχουν κανόνες που πρέπει να ακολουθήσουμε, όπως ‘’ δεν υπάρχουν κανόνες γι’αυτό που δεν έχει προηγούμενο’’ ( φράση της Hanna Arendt). Με άλλα λόγια, κανείς άλλος εκτός από το ηθικό υποκείμενο δεν μπορεί να είναι υπεύθυνος για την δική του ευθύνη. Η μόνη βεβαιότητα είναι ότι οι κανόνες θα αλλάξουν πολλές φορές ˙ ‹‹ οι μορφές του κόσμου γύρω μας δεν έχουν ανοσία στην αλλαγή …ο κόσμος στον οποίο ζούμε φαίνεται να χαρακτηρίζεται από ασυνέχεια … όχι επειδή μπορεί να μας παρασύρει το κύμα με σηκωμένη άγκυρα, αλλά επειδή μπορεί να μην έχουμε καν άγκυρα… Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, να ‘’είσαι προνοητικός’’ σημαίνει να αποφεύγεις τη δέσμευση ›› (σσ. 30-31) , κάτι που αντιτίθεται σ’αυτό που λέει ο π. Φιλόθεος Φάρος, ότι δηλ. όχι μόνο κάθε γάμος είναι μία σχέση, αλλά και κάθε σχέση είναι ένας γάμος. Σ’ αυτό το σημείο, ο συγγραφέας σπεύδει να επικαλεστεί την σκέψη του σπουδαίου φιλοσόφου Emmanuel Levinas, σύμφωνα με την οποία η ηθική στάση συνίσταται στην άνευ ορίων και όρων ευθύνη για τον Άλλον, στο να υπάρχεις-για τον Άλλον, κι όχι απλώς να υπάρχεις δίπλα του ή να υπάρχεις μαζί του. Αυτό τουπάρχεις-για , εάν πρόκειται να είναι ηθικό και όχι απλώς αποτέλεσμα συμφωνίας, δεν εξαρτάται από το τι κάνει ή δεν κάνει ο Άλλος, από το αν αξίζει η φροντίδα σου, αν ανταποδίδει τα ίσα.

Για τον Bauman, η ζωή του σημερινού ανθρώπου αντί να είναι ένα προσκυνηματικό ταξίδι στον χρόνο, μοιάζει περισσότερο με τουρισμό στο χρόνο : άνδρες και γυναίκες είναι έτοιμοι να παραιτηθούν ‹‹ κάθε φορά που η ικανοποίηση μειώνεται ή πιο πράσινα λιβάδια τους καλούν αλλού›› (σελ.35)! ‹‹Φορούμε την ιδιωτικότητα μας σαν σκάφανδρο›› ˙ στις καφετέριες μόλις μας δοθεί η ευκαιρία καταλαμβάνουμε τη διπλανή μας καρέκλα και τη φορτώνουμε με τα αδιάβροχα και τις ομπρέλες μας ˙ αποσυρθήκαμε στα σπίτια μας και κλείσαμε πίσω μας την πόρτα… ‹‹ Δεν έχει ιδιωτικοποιηθεί μόνον η εταιρεία φυσικού αερίου αλλά και η ίδια η ζωή… Δίπλα-δίπλα, αλλά χωριστά [ζουν οι άνθρωποι]. Μοιραζόμαστε τον χώρο, αλλά όχι τις σκέψεις ή τα συναισθήματα και συνειδητοποιούμε ότι, κατά πάσα πιθανότητα, δεν μοιραζόμαστε πια την ίδια μοίρα ›› ( σσ. 36-37). Τα χρόνια που ζούμε σημαδεύτηκαν από θεσμούς που εκφράζουν και προωθούν την διαφορετικότητα της μοίρας του καθενός από μας. Και όπως τονίζει με έμφαση ο συγγραφέας, ‹‹ η ιδιωτικοποιημένη ζωή δεν είναι ποτέ αδιάκοπα ευτυχισμένη ›› (σελ. 38).Πάραυτα, η ποικιλία των ανθρώπινων μορφών είναι μία σταθερή όψη της ανθρώπινης ύπαρξης. Για να μάθουμε τι είμαστε, για να κατανοήσουμε τους εαυτούς μας, οφείλουμε να εναγκαλισθούμε συνειδητά την παράδοση και να αναμετρηθούμε μαζί της. Συχνά οι κοινότητες είναι αξιωματικά θεμελιωμένες. Όμως, υπάρχει αντίφαση ανάμεσα στην αφήγηση της κοινότητας και την αληθινή κατάσταση των πραγμάτων που αυτή αφηγείται. Η κοινότητα αυτοδιαφημίζεται σαν ευχάριστος τόπος μέσα σε ένα εχθρικό περιβάλλον. Η πίεση να κρατηθεί το ποίμνιο μέσα στη στάνη είναι αδυσώπητη. Η επιθυμία της ζεστασιάς που χαρίζει η ένταξη έχει για τίμημα τη σκλαβιά, με αποτέλεσμα να εκριζώνεται η ηθική ευθύνη του ατόμου. Η κοινότητα τώρα, ή μάλλον οι αυτοδιακηρυσσόμενοι φύλακες της αγνότητας της, είναι αυτοί που χαράσσουν τα όρια των ηθικών ευθυνών, χωρίζουν το καλό από το κακό και υπαγορεύουν τον ορισμό της ηθικής συμπεριφοράς. Αντικαθιστούν τα βάσανα της ηθικής ευθύνης με τη βεβαιότητα της πειθαρχίας και της υποταγής και δεν υπάρχει καμία εγγύηση ότι τα πειθαρχημένα υποκείμενα είναι ηθικά [για όλα τα προηγούμενα, βλέπε ενδεικτικά την κινηματογραφική ταινία του Μίκαελ Χάνεκε Λευκή Κορδέλα].

Ως εκ τούτου, η ικανότητα να συλλογιζόμαστε δεν μεταφράζεται εύκολα σε ικανότητα για δράση, ενεργούμε δηλ. χωρίς να δίνουμε στον εαυτό μας αρκετό χρόνο για να σκεφθεί. Φαίνεται πως σήμερα χρειαζόμαστε ένα εντελώς καινούργιο είδος ηθικής, λέει ο Bauman, μια και ‹‹ το κεντρικό ζήτημα στις μέρες μας είναι πώς να μετατραπεί η πολυφωνία σε αρμονία και να αποφευχθεί ο εκφυλισμός της σε κακοφωνία. Αρμονία δεν σημαίνει ομοιογένεια. Πρόκειται πάντα για αλληλεπίδραση ανάμεσα σε διαφορετικά κίνητρα, από τα οποία το καθένα διατηρεί την ξεχωριστή του ταυτότητα και συνεισφέρει στο αποτέλεσμα μιας μελωδίας, διαμέσου και χάρη σ’αυτήν την ταυτότητα ›› (σελ.56). Π.χ., θα μπορούσαμε να δούμε ο ένας τον άλλο όχι ως εμπόδιο αλλά ως προϋπόθεση της ευημερίας μας. Πάντως, για τον Bauman, το αίσθημα του ηθικού αυτοπεριορισμού δεν έχει βρει ακόμη τον θεσμικό του παράδεισο.

Σε κάθε περίπτωση, μπορούμε να αναγνωρίσουμε ένα ηθικό πρόσωπο από το ότι δεν ικανοποιείται από την ηθική του παρουσία και κατατρώγεται από την υποψία ότι δεν ήταν αρκούντως ηθικό ˙ επομένως, ‹‹ η ηθική ζωή είναι ζωή διαρκούς αβεβαιότητας ›› (σελ.60), η ατομική συνείδηση και το αίσθημα ευθύνης του καθενός μας αποτελούν τα μοναδικά εφόδια που μας απέμειναν για να παλέψουμε να κάνουμε τη ζωή πιο ηθική από ό,τι είναι : κι όμως , θεωρούμε τα εφόδια αυτά περιττά και αβάσταχτα. Να είμαστε υπεύθυνοι, κατά τον Bauman, δεν σημαίνει να ακολουθούμε τους κανόνες, αφού συχνά-πυκνά είναι πιθανό να απαιτείται από μας να παραβούμε τους κανόνες ή να ενεργήσουμε κατά τρόπο για τον οποίο κανένας κανόνας δεν εγγυάται ˙ κι αυτό – εδώ ο Bauman προκαλεί κάπως από θεολογική ματιά την ορθόδοξη δογματική – καθότι ‹‹ η ανθρωπότητα δεν έχει μία ουσία που πρέπει να πραγματοποιηθεί… αλλά μία προοπτική που πρέπει να αναπτυχθεί ›› (σελ.57). Αυτός είναι ίσως και ο λόγος που κάνει τον συγγραφέα της Ρευστής Αγάπης (μετάφραση Γιώργος Καράμπελας, Βιβλιοπωλείον της ΕΣΤΙΑΣ, 3η έκδοση, Αθήνα Σεπτ. 2006) να αποδέχεται έναν μόνον ήρωα : την ανθρώπινη σχέση.

 

 

* Ο Απόστολος Ζιώγας είναι βιολόγος (email: ziogasapostolos12@gmail.com)

 

  • Μοιραστείτε το άρθρο:
Ετικέτες:
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top