Όταν οι πραγματικότητες και αυταπάτες κινδυνεύουν να ξεθωριάσουν μέσα στο «Η εκδρομή των κοριτσιών που χάθηκαν» της Άννα Ζέγκερς

Γράφει ο Γεώργιος Νικ. Σχορετσανίτης //

Άννα Ζέγκερς, «Η εκδρομή των κοριτσιών που χάθηκαν». Μετάφραση: Γιώργος Δεπάστας. Εκδόσεις Άγρα.  Αθήνα. 2000

Άννα Ζέγκερς. Συγγραφέας, Γερμανίδα, Εβραία, κομμουνίστρια, σύζυγος, μητέρα, αγωνίστρια, σκεπτόμενη αλλά να εκστομίζει ότι ήθελε μέσω των κειμένων της. Τόσα πράγματα, εν πολλοίς αντικρουόμενα, συνυπήρχαν σ’ αυτή τη γυναίκα! Πως θα μπορούσε κάποιος να συνδυάσει όλες τις παραπάνω ιδιότητες χωρίς κάθε μια να μην ενοχλεί, αποκλείει ή ανατρέπει την άλλη; Μα φυσικά με τη βοήθεια της λογοτεχνίας! Η ζωή, οι πολιτικές πεποιθήσεις, οι προκλήσεις με τις οποίες ήρθε απέναντι αρκετές φορές, οι προσωπικές, κοινωνικές και πολιτικές συγκρούσεις, η σύμπλευση που για κάποιους ονομαζόταν συνενοχή με συγκεκριμένα πολιτικά καθεστώτα, ο ιδιαίτερος τρόπος  διαμαρτυρίας ενός εκάστου από τον περίγυρο, η νοσταλγία των ξεριζωμένων, των βίαια εκτοπισμένων, οι γεωγραφικοί διαμελισμοί και οι εκ νέου συνενώσεις,  οι απογοητεύσεις, οι αμφιβολίες, η οδύνη, οι δύσκολοι και οδυνηροί δεσμοί, το γκρέμισμα των ονείρων γενεών και γενεών, όλα αυτά που διαδραματίστηκαν στον εικοστό αιώνα, τον προηγούμενο αλλοίμονο, βρίσκονται σε αφθονία μέσα στα βιβλία της Άννα Ζέγκερς.

Η ιστορία του βιβλίου διαδραματίζεται όχι στην Ευρώπη, αλλά στο Μεξικό! Φαινομενικά! Η μνήμη του τραύματος, όμως, αψηφά το χρόνο και το χώρο. Στην ‘εκδρομή των κοριτσιών που χάθηκαν’ υπάρχει μια φωνή που κραυγάζει, είναι η φωνή της αφηγήτριας σε πρώτο πρόσωπο, της Νέττυ, η  αυτοβιογραφική  φωνή της  Νέττυ Ράιλινγκ, όπως ήταν το πραγματικό όνομα της Άννα Ζέγκερς.  Αυτή η φωνή που κραυγάζει μας λέει την ιστορία ενός τραύματος, εκείνο της αφηγήτριας και των ανθρώπων της, το οποίο η  Άννα Ζέγκερς προσπαθεί να θεραπεύσει μέσω της γραφής. Μνήμη δεν είναι απλώς ένα διαρκώς διευρυνόμενο μέρος που τοποθετούμε όλα αυτά που ζήσαμε, όλα όσα έχουμε κάνει, και όλα εκείνα που έχουμε μάθει, αλλά είναι ταυτόχρονα το μέσο με το οποίο μπορούμε να συλλογιστούμε  ενεργά και να καταδικάσουμε αυτά τα πράγματα.

Αυτή είναι η περίπτωση με την ‘εκδρομή των κοριτσιών που χάθηκαν’, που βοηθά με κάθε τρόπο να αναδιαμορφώσει η Άννα Ζέγκερς τη δική της αφηγηματική ταυτότητα. Η ανάμνηση, γι αυτή, δεν είναι απλώς συλλογή   περιστατικών που έλαβαν χώρα σε συγκεκριμένες εποχές και τόπους. Είναι μαζί  η αναπόληση, η εξωτερίκευση  και η  αφήγηση που  κατέχουν πρακτικές λειτουργίες  στη ζωή της. Για κάποιους, η αφήγηση είναι η μορφή εντός της οποίας ο χρόνος και η ανθρώπινη εμπειρία έρχονται μαζί. Και η αφήγηση αποκτά το πλήρες νόημά της όταν γίνεται προϋπόθεση της χρονικής ύπαρξης. Ο χρόνος γίνεται ανθρώπινος στο βαθμό που διοργανώνεται από τον τρόπο αφήγησης. Με αυτή την έννοια, η ‘εκδρομή των κοριτσιών που χάθηκαν’,  με την αναδρομική κυκλική δομή της, στην οποία οι νεκροί έρχονται στη ζωή και οι χαρακτήρες είναι σίγουρα ανθρώπινοι,  εξανθρωπίζει το χρόνο! Καθώς οι λέξεις και τα γεγονότα παίρνουν τελετουργική μορφή σε αυτό το λογοτεχνικό κείμενο, το τραύμα παίρνει επίσης τελετουργικό ύφος  και μερικές φορές εξορκίζεται, μέσα από την πολύ αδύνατη και απίθανη  κατανόησή του.

Η Νέττυ Ράιλινγκ, ζει μια αρχική ή μεταβατική  φάση στην μεξικανική εξορία της. Υπάρχει κάποια αποσύνδεση, βρίσκεται  μακρυά από την πρώην εαυτό της, σαν να ψάχνει για σημάδια της φανταστικής καταγωγής της. Αυτή η προηγούμενη ζωή της, αντιπροσωπεύεται από την εκδρομή των συμμαθητριών της Νέττυ, και, μέσα από εκείνη την ιεροτελεστία της μετάβασης ανανεώνει τον εαυτό της, στοιχείο απαραίτητο  για την επανένταξή της σε μια νέα γερμανική κοινωνία, όπου η  βιολογική ενέργεια της  Άννα Ζέγκερς θα είναι απαραίτητη.

Η αρχή της ιστορίας αντιπροσωπεύει ένα κενό, μέσα σε ένα απομονωμένο σπίτι για νέους κατοίκους, κάπου σ’ ένα ήσυχο μεξικάνικο χωριό που περιβάλλεται από έρημο, ‘… το χωριό πλαισιωμένο από ψηλούς σωληνωτούς κάκτους σαν πασσάλους έμοιαζε σαν οχυρό. Μέσα από μια χαραμάδα μπορούσα να διακρίνω τις γκριζωπές πλαγιές των βουνών που γυμνά και απότομα σαν ορεινό τοπίο του φεγγαριού, απέκλειαν και μόνο με την όψη τους κάθε υπόνοια πως μπορεί να είχαν ποτέ σχέση με τη ζωή…’.

Αυτή η νέα αρχή, είναι γεμάτη από σύμβολα που σκοπεύουν να αναγεννήσουν τη ζωή. Υπάρχει ακόμη κι ένας θυρωρός του περιβόλου. ΄Ένας μεξικάνος  φύλακας μ’ ένα μεγάλο χαρακτηριστικά καπέλο, στην είσοδο του χωριού. ‘Η εκδρομή των κοριτσιών που χάθηκαν’, είναι το πιο αυτοβιογραφικό βιβλίο της  Άννα Ζέγκερς. Αποτελεί τεστιμόνιο, αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο, με το κάθε μέρος του, την κάθε  αφηγηματική μονάδα του, να αποτελεί μια ολόκληρη ‘ζωή’ ή έστω μια πολύ σημαντική εμπειρία ζωής. Το τεστιμόνιο, βέβαια, είναι ένα είδος αυτοβιογραφίας όχι εντελώς λογοτεχνικό, γιατί στη λογοτεχνία δεν υπάρχουν ψέματα, αλλά μόνο  δυνατότητες και επειδή  το τεστιμόνιο, ασχολείται με την πραγματικότητα και με την Ιστορία με έναν κάπως διαφορετικό τρόπο. Για την εβραία γυναίκα συγγραφέα, η αποσπασματική φύση της λογοτεχνίας, αποτελεί την έκφραση της ασυνέχειας της πραγματικότητας. Υποστήριζε, φυσικά, την ιδέα της ισχυρής κοινωνικής παρέμβασης του συγγραφέα που ορίζει ως κύρια προτεραιότητα την καταπολέμηση του φασισμού.

Στην Ευρώπη, η ψυχανάλυση, η θεωρία και η ιστορία της μνήμης είναι απαραίτητα στοιχεία  για την κατανόηση της μαρτυρίας και της λογοτεχνίας. Άννα Ζέγκερς είναι το ψευδώνυμο που εγκρίθηκε και υιοθετήθηκε από τη Νέττυ Ράιλινγκ, η οποία γεννήθηκε στις 19 Νοεμβρίου 1900 στο Μάιντς της  Γερμανίας, από  ορθόδοξους εβραίους  γονείς,  (ο Σίγκμουντ Φρόιντ ήταν 35 ετών εκείνη την εποχή), και η  οποία απεβίωσε την 1η Ιουνίου του 1983, στο Ανατολικό  Βερολίνο, μεγάλο χρονικό διάστημα μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.

Τον Ιούνιο του 1943, στο Μεξικό, η Άννα Ζέγκερς χτυπήθηκε από ένα αυτοκίνητο κάτω από σκοτεινές συνθήκες και, ως συνέπεια εκείνου του λυπηρού και φρικτού  γεγονότος, ασχολήθηκε και έγραψε την ‘εκδρομή των κοριτσιών που χάθηκαν’, μεταξύ 1943 και 1944, καθώς ανάρρωνε από την εγκεφαλική βλάβη.  Το θέμα της ιστορίας, η πλοκή και η δομή είναι διαφορετικά από τα περισσότερα άλλα μυθιστορήματα της Ζέγκερς  ή κι από τα διηγήματά της, όπως,  για παράδειγμα, από την ‘Επανάσταση των ψαράδων  της Σάντα Μπάρμπαρα’ γραμμένο το 1929.

‘Η εκδρομή των κοριτσιών που χάθηκαν’, ως αυτοβιογραφική αναφορά,    αντιπροσωπεύει  την προσπάθεια μιας εβραίας  εξόριστης γυναίκας για να συγκεντρώσει και να αναδιατάξει τα τραυματικά κομμάτια από το παρελθόν, το δικό της και της κοινότητάς της. Αν πάμε τώρα σε προσωπικό επίπεδο, είναι ένας τρόπος για την Άννα Ζέγκερς που  χρησιμοποιεί για να αλλάξει τον ρου και το περιεχόμενο των σκέψεών της, μετά από ένα πολύ σοβαρό ατύχημα. Εκείνη η τραυματική κακοποίηση που την έστειλε σε κώμα για αρκετές εβδομάδες, με κατεστραμμένο το  οπτικό νεύρο της, τής προκάλεσε ικανού βαθμού αμνησία   και παραλίγο να κοστίσει τη ζωή της.  Κάποια σημάδια της βλάβης γίνονται ορατά σε έναν έμπειρο αναγνώστη, όταν αναφέρεται για μια αστραφτερή ομίχλη πάνω στα βουνά, για κάποια σωματίδια σκόνης ή για μια οφθαλμαπάτη εν τέλει: ‘Οι γυμνές ρίζες των φαλακρών, παραμορφωμένων δέντρων, ήταν γαντζωμένες στην πλαγιά, σχεδόν απολιθωμένες. Ο λευκός τοίχος πλησίαζε. Το σύννεφο της σκόνης, ή έστω της κούρασης, που είχε αραιώσει  για λίγο, πύκνωσε πάλι μέσα στα φαράγγια των βουνών.  Δεν ήταν σκοτεινό όπως είναι συνήθως τα σύννεφα, αλλά λαμπερό και σπινθηροβόλο.  Θα πίστευα πως φταίει ο πυρετός μου, αν μια απαλή και καυτή πνοή ανέμου δεν έσπρωχνε τα σύννεφα σαν κουρέλια ομίχλης σε άλλες πλαγιές’. Η Νέττυ, η  αφηγήτρια της ιστορίας, είναι πολύ κουρασμένη και δεν είναι απόλυτα ασφαλής στη μεξικανική προσφυγιά της. Στη μεξικανική έρημο, βρίσκει ένα μικρό σπίτι πίσω από ένα μακρύ λευκό τοίχο, στο οποίο θα επιστρέψει, αναγεννημένη στο τέλος της αφήγησης.  Οι πλεξούδες της, ένα άλλο σύμβολο ιεροτελεστίας, που είχαν κοπεί στο νοσοκομείο, βρίσκονταν  πίσω στα μαλλιά της, κι η αφηγήτρια η μόνη που επιβίωσε από αυτή την εκδρομή.  Η μεξικανική θερμότητα, φαίνεται πως την κούρασε  και της προκάλεσε ένα είδος παραισθησιογόνου  κατάστασης που την πήγε πίσω σε μια σχολική εκδρομή στο Μάιντς στο Ρήνο. Ο νεαρός εβραίος δάσκαλος που συνόδευε τα νεαρά κορίτσια, είπε στη Νέττυ να γράψει ένα δοκίμιο για εκείνη την ημέρα, κι εκείνη, η Άννα Ζέγκερς, το έκανε πράξη. Ένα έργο τελικά για την Ιστορία. Αυτή η μακρυνή αναδρομή στο παρελθόν είναι επίσης μια ηθική και πολιτική υποχρέωση για την Άννα Ζέγκερς, καθώς τα περισσότερα από τα ζωντανά πρόσωπα στην ιστορία, είναι πλέον νεκρά. Φιλίες που κατέληξαν στην προδοσία, τους, θύματα και δράστες.

Διαβάζοντας το βιβλίο, συναντιόμαστε με τη Λένι και τη Μαριάννε, τις καλύτερες φίλες στο σχολείο. Το μέλλον τους, ζοφερό. Η μια είχε χάσει το παιδί της εξαιτίας της άλλης! Η Μέες, είναι η Καθολική δασκάλα που συνοδεύει επίσης την εκδρομή, και αναμφίβολα  σηματοδοτεί  ένα μικρό ίσως αφιέρωμα στους Καθολικούς  που σκοτώθηκαν από τους Ναζί. Η Νόρα έγινε αρχηγός της Ένωσης των Εθνικοσοσιαλιστριών Γυναικών, η Λόρε, η Ίντα, η Γκέρντα, η Έλλι, και όλες οι άλλες, χάθηκαν σ’ ένα δρόμο χωρίς επιστροφή, η κάθε μια με το δικό της τρόπο και το δικό της δράμα! Σε όλο το μήκος της μικρής ούτως ή άλλως ιστορίας, υπάρχουν συνεχείς αναφορές σε μαλλιά και πλεξούδες όλων  αυτών των κοριτσιών ως εάν η Άννα Ζέγκερς να θέλει να μας  θυμίσει το Ολοκαύτωμα, τους θαλάμους αερίων, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και τους τόνους των μαλλιών που συσσώρευσαν οι Ναζί κατά τη διάρκεια της μακάβριας γενοκτονίας που επινόησαν και προκάλεσαν με απερίγραπτη κτηνωδία. Υπάρχουν, επίσης, κι  αγόρια στο κείμενο. Άλλος εδώ κι άλλος εκεί. Το καθένα με το δικό του ταξίδι.  Αυτές οι δύο ξεχωριστές εκδρομές με βάρκες, μια για τα κορίτσια και την άλλη για τα αγόρια, μπορεί να συμβολίζει και να συμβαδίζει με το διαχωρισμό των φύλων στη Γερμανία, την εποχή εκείνη. Όσο για τη μεταφορά με πλοίο, ίσως σηματοδοτεί το έθνος της Γερμανίας, που παραπαίει μέσα στο χρόνο. Η γερμανίδα  συγγραφέας μας υπενθυμίζει επίσης, σε αυτή τη σύντομη ιστορία της, ότι η πατρίδα της είναι φτιαγμένη από το πεπρωμένο των νέων της, αγοριών και κοριτσιών. Το ταξίδι των κοριτσιών πάνω στο νερό σηματοδοτεί έναν νέο κόσμο,  την ελπίδα της αγνότητας και της αναγέννησης. Σε αυτή όμως τη νουβέλα, ακόμα,  μπορούμε να διαβάσουμε το περίγραμμα ενός έργου που αφορά την  κομμουνιστική επανεκπαίδευση της γερμανικής νεολαίας.

Η Άννα Ζέγκερς εδώ γράφει για τον πόνο της εξορίας, αλλά και για την ελπίδα, και το βαθύτερο μήνυμά της, πέρα ​​από το τραύμα, είναι ένα μάθημα στην επιβίωση, προσφέροντας παράλληλα μερικές φανταστικές κατευθυντήριες γραμμές για όλες τις μελλοντικές γενεές των αγωνιστριών γυναικών απέναντι στις πολυεπίπεδες προκλήσεις των καιρών τους.