Ο αιώνας των ανατροπών

Γράφει η Γιόλα Πετρίτση //

Νίκος Θέμελης «Η ανατροπή», εκδόσεις Κέδρος

Ο Θέμελης στο μυθιστόρημά του αυτό ασχολείται όχι μόνο  με την περιγραφή της ζωής του ήρωά του, και της οικογένειάς του, ξεκινώντας από το 1884, αλλά και την πορεία κάποιων  Ρωμιών και τον πλουτισμό τους,  που έζησαν για πολλά χρόνια σε περιοχές της Ρωσίας και Ουκρανίας όπως στην Μπράιλα και κυρίως στην Οδησσό.  Μας δίνει πολλά στοιχεία ιστορικά, λαογραφικά, κοινωνικά και πολιτιστικά εκείνης της περιόδου στη Ρωσία στην υπόλοιπη Ευρώπη κι όχι μόνο,  και φτάνει μέχρι τη μεγάλη κοινωνικοπολιτική ανατροπή της Ρωσίας.

Μας αναφέρει τη Βιέννη σαν ένα μεγάλο σταυροδρόμι κι ένα τεράστιο μύλο που άλεθε τις καινούριες ιδέες που ξεπήδαγαν από παντού και αποδομούσαν ή ανέτρεπαν τα καθιερωμένα της αυτοκρατορίας των Αψβούργων, του ράιχ, του τσάρου, αλλά και των μεγαλοαστών. Η κίνηση «Απόσχιση», που έγινε από την Ένωση Εικαστικών Καλλιτεχνών της Αυστρίας είναι κι αυτή μια πράξη ανατροπής κι απελευθέρωσης, απ’ αυτούς που καταπίεζαν και εκμεταλλεύονταν τους νέους δημιουργούς. Μίλησε για την οικονομική άνθιση του Βελγίου, το τραπεζικό σύστημα, το διεθνές κεφάλαιο, τις επενδύσεις στη Βιομηχανία, τις διασυνδέσεις με Παρίσι και Λονδίνο, την οργάνωση του λιμανιού της Αμβέρσας, χωρίς να αποσιωπήσει τις αποικίες τους στην Αφρική  και τη συμβολή τους . Μας πληροφορεί επίσης ότι  στη Γερμανία οι γυναίκες διεκδικούσαν τη δεκάωρη καθημερινή δουλειά στα εργοστάσια κι αλλού όπου εργάζονταν, ενώ στη Γαλλία ήδη είχε εφαρμοστεί με νόμο. Στην Ιταλία η βουλή είχε περάσει με νόμο κι επέτρεπε στις γυναίκες που είχαν σπουδάσει στα Πανεπιστήμια να εξασκούν το επάγγελμά τους. Ήδη ο ηλεκτρισμός, αλλά και ο ατμός έφερναν την ενεργειακή πολιτική και την ανάπτυξη. Στη Γερμανία ξεκίνησε η επιχείρηση της ΑΕG, υπήρχαν ηλεκτρικά τραμ και σε πόλεις όπως το Λονδίνο ξεκίνησε ο υπόγειος σιδηρόδρομος το 1870 και ακολούθησε το Σικάγο, η Βουδαπέστη, η Βοστόνη, το Παρίσι, το Βερολίνο και  η Νέα Υόρκη. Μας αναφέρει επίσης ότι επιδίδονταν και  σε άνοιγμα τούνελ, όπως του Σεμπλόν. Μας πληροφορεί  και για τα πολιτικά πράγματα στην Ελλάδα που δεν ήταν καθόλου καλά αφού το κράτος ήταν πτωχευμένο, έχοντας ως πρωθυπουργό τον Τρικούπη και μετά  το Δηλιγιάννη, αλλά και για τη φαγωμάρα που έτρωγε τους Έλληνες. Αναφέρει   επίσης και για το τρένο που σύντομα θα έδενε η γραμμή  από το Βελιγράδι μέχρι τη Σαλονίκη και η σύνδεση θα ήταν Βελιγράδι, Βιέννη και Παρίσι. Ενώ  η γραμμή Σαλονίκη με Σκόπια μέχρι τη Μιτροβίτσα είχε ήδη ανοίξει. Σε τριάντα έξι ώρες θα κάνανε τη διαδρομή μέχρι τη Βιέννη, εκεί που άλλοτε θέλανε με τα καραβάνια ένα μήνα. Η ατμοπλοΐα επίσης έπαιρνε συνεχώς μεγάλο μερίδιο από το χερσαίο εμπόριο της Σαλονίκης με τα λιμάνια της Πόλης και της Μαύρης Θάλασσας.

Νίκος Θέμελης

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Ο ήρωας του μυθιστορήματος είναι ο Θωμάς πατέρας τεσσάρων παιδιών, παντρεμένος με την Ευδοκία και  ζουν στο Ζαγόρι. Είναι  εύπορος κτηματίας και τίμιος έμπορος. Για ν’ αυγατίζει το βιός του κάνει πολλά ταξίδια και φτάνει μέχρι τη Μαύρη θάλασσα, εμπορευόμενος δέρματα, υφαντά και αργυρά είδη. Γεννήθηκε στην Οδησσό από Έλληνες γονείς. Ο πατέρας του όμως ήταν πολύ αυταρχικός  και μέθυσος γι’ αυτό αναγκάστηκε να το σκάσει και να φτάσει στην Ήπειρο, όπου ερωτεύτηκε την Ευδοκία την παντρεύτηκε κι εγκαταστάθηκαν στο Ζαγόρι. Επειδή ταξίδευε πολύ κι έλειπε πολύ από το σπίτι γρήγορα αποξενώθηκε με την Ευδοκία που κάποια στιγμή της εξομολογήθηκε πως ήθελε να φύγει, γιατί δεν άντεχε άλλο αυτήν την κατάσταση. Στη Σιάτιστα είχε ένα φίλο και συνεργάτη το Βαγγέλη,  ο οποίος είχε μία κόρη την Ελένη, η οποία τον ερωτεύτηκε και πήγε καναδυό φορές τη νύχτα στο κρεβάτι του. Από τη συνεύρεση αυτή η Ελένη έμεινε έγκυος και για να μην τη σκοτώσει ο πατέρας της, αναγκάστηκε ο Θωμάς να την κλέψει,  κάποια μέρα που ο πατέρας της έλειπε. Σαν αρχή πήγαν στη Σαλονίκη και παντρεύτηκαν, αφού έστειλε γράμμα στην Ευδοκία ότι τη χωρίζει. Ο Θωμάς δεν ήταν ερωτευμένος με την Ελένη την πήρε, έτσι τουλάχιστον έλεγε στον εαυτό του, από υποχρέωση και υπευθυνότητα του συμβάντος. Σιγά σιγά όμως την αγάπησε και δεν μπορούσε ούτε στιγμή να σκεφτεί τον εαυτό του χωρίς αυτήν. Όσο για την Ελένη από την πρώτη στιγμή που τον είδε τον είχε ερωτευτεί βαθιά κι έμεινε ερωτευμένη μαζί του και μετά το θάνατό του. Μετά τη Σαλονίκη αποφάσισαν να πάνε στην Οδησσό να μείνουν μόνιμα και να ανοίξουν κάποιες επιχειρήσεις, μια και οι δικοί του Θωμά  ήδη έμεναν εκεί. Μέσα σε λίγα χρόνια έγινε πάλι πλούσιος κι αξιοσέβαστος στην περιοχή. Έκανε δυο γιους  τον Ευάγγελο και το Λευτέρη και μία κόρη την Αικατερίνη. Οι σπουδές των παιδιών γίνονταν  στα καλύτερα σχολεία κι επιπλέον η Αικατερίνη έκανε και μαθήματα πιάνου. Όταν αποφοίτησε ο Ευάγγελος από την Ελληνεμπορική σχολή, θέλοντας να γνωρίσει από κοντά τον παππού του τον Ευάγγελο πήγε στη Σιάτιστα κι από εκεί στη Σαλονίκη, όπου έξω από το Προξενείο δέχτηκε μια σφαίρα και πέθανε. Εν τω μεταξύ τα πράγματα χειροτέρευαν σχεδόν παντού. Υπήρχαν πόλεμοι. Η Ρωσία είχε συνεχείς πολέμους με την Αυστροουγγαρία  και τη Γερμανία. Τα πράγματα στη Δυτική Μακεδονία ήταν άσχημα. Μια ζωή Έλληνες, Βούλγαροι και Σέρβοι, άλλοτε πολεμούσαν τους Τούρκους κι άλλοτε εσφάζοντο αναμεταξύ τους. Η Ελένη η γυναίκα του Θωμά είχε τα μισά του χρόνια, ήταν όμορφη κι όπου πήγαινε δεν περνούσε απαρατήρητη, μέχρι κι ο ανιψιός της ο Κόλιας, ο γιος του Θεμιστοκλή, αδελφού του Θωμά την είχε ερωτευτεί σφόδρα και γι’ αυτό οι γονείς του αναγκάστηκαν να τον στείλουν στο Βέλγιο να σπουδάσει, αλλά αυτός άνοιξε στις Βρυξέλλες ένα   τυπογραφείο. Στην Ευρώπη οι κυβερνήσεις άρχισαν να δίνουν κάποιες ελευθερίες στους εργαζομένους βάσει συντάγματος. Επέτρεπαν τις ειρηνικές διαδηλώσεις. Ο Τσάρος όμως στη Ρωσία ήταν αμετακίνητος και τις ειρηνικές διαδηλώσεις τις έβαφε με αίμα. Έτσι δεν άργησε σιγά σιγά η συσπείρωση των κολίγων, μπολσεβίκων και μενσεβίκων, ώσπου το αίμα των εκατοντάδων θυμάτων είχε θρέψει το σπόρο της ελπίδας, της βεβαιότητας ότι είχε φτάσει η ώρα της αλήθειας. Ώσπου ήρθε και η ώρα της έκρηξης στην Οδησσό. Ήμαστε στα 1917. Στις αρχές του Ιουνίου κατέπλευσε στο λιμάνι το καμάρι του αυτοκρατορικού στόλου, το θωρηκτό Ποτέμκιν. Σύμβολο δύναμης και εξουσίας. Οι άθλιες συνθήκες που ζούσαν οι ναύτες είχανε φτάσει στο απροχώρητο. Η υπηρεσία τους ήταν σα να βρίσκονταν στα κάτεργα. Ελευθερία δεν υπήρχε και το φαγητό ήταν σάπιο και σκουληκιασμένο.  Έτσι η εξαθλίωση έφερε την απόγνωση, η απόγνωση  τους όπλισε  με θάρρος κι αφού όλο το πλήρωμα κατέλαβε το θωρηκτό, ξεχύθηκαν στο λιμάνι να ενώσουν τις φωνές τους με όλους τους λιμενεργάτες. Σ’ αυτή την αναταραχή κάποιος έβαλε φωτιά στις αποθήκες και μεταξύ άλλων έγιναν στάχτη και οι αποθήκες του Θωμά, ο οποίος κατευθυνόμενος προς τα εκεί βρέθηκε νεκρός με μια σφαίρα στο στήθος. Κανείς δεν είδε αν ήταν αδέσποτη ή κατευθυνόμενη από τους αστυνομικούς που ωστόσο είχαν καταφτάσει. Τα πράγματα έδειχναν ότι όλο και χειροτέρευαν μέχρι που ήρθε η είδηση πως σκοτώσανε τον Τσάρο και την οικογένειά του. Ο Κόλιας είχε οργανωθεί με τον Τρότσκι και κάποια στιγμή έστειλε ένα γράμμα στην Ελένη ότι είναι στο Κίεβο διορισμένος στο Υπουργείο Παιδείας, αφού οι μπολσεβίκοι έλεγχαν όλη τη χώρα. Η ανατροπή είχε γίνει.  Είχαν καταλάβει όλα τα κέντρα ηλεκτροδότησης, τα υδραγωγεία, τους σιδηροδρομικούς σταθμούς, τις τηλεπικοινωνίες, την κεντρική τράπεζα, τις στρατηγικές γέφυρες, τις αποθήκες εφοδιασμού του στρατού, αμέτρητα κρίσιμα δημόσια κτίρια. Η οικογένεια κατάλαβε πως δεν είχε μέλλον εκεί και ξεσηκώθηκαν όλοι να φύγουν για Ελλάδα, που ωστόσο είχε απελευθερωθεί και η υπόλοιπη Ελλάδα. Όλοι έφυγαν εκτός από την Ελένη που είχε μείνει πίσω για τον Κόλια ο οποίος όμως δεν ήθελε να φύγει από το Κίεβο. Στο τέλος έφυγε κι εκείνη, όπου στο Πειραιά την περίμεναν τα παιδιά της και τέσσερα  εγγόνια, δυο παιδιά της Αικατερίνης και δυο του Λευτέρη. Στα 63 της χρόνια η Ελένη έμαθε νέα του Κόλια πως τον είχαν συλλάβει άνθρωποι του Στάλιν, επειδή ήταν με τον Τρότσκι και τον είχαν κλείσει σε μπουντρούμια και αναρωτιόταν συνεχώς πώς είναι δυνατόν μετά από τόσους αγώνες, να είναι ριγμένος σε μπουντρούμια, από τους ίδιους τους συντρόφους του. Είχαν πυκνώσει κιόλας τα περιστατικά που σπίλωναν τον κόσμο της ελευθερίας και της δικαιοσύνης και σκιάζανε την τελευταία ανατροπή, την πιο μεγάλη.