Ανάμεσα Ανατολής και Δύσης

Γράφει η Χρύσα Φάντη //

Mathias Énard

Για τα μυθιστορήματα του Ματίας Ενάρ, “Πυξίδα” (εκδ. Στερέωμα, 2016, μετ. Σοφία Διονυσοπούλου) και “Μίλησέ τους για μάχες, για ρηγάδες και για ελέφαντες”, (εκδ. Στερέωμα, 2018, μετ. Σοφία Διονυσοπούλου).

Ο Ματιάς Ενάρ (Mathias Enard) γεννημένος στη Niort της Γαλλίας το 1972, σπούδασε αραβικά και περσικά στο Ινστιτούτο Ανατολικών Γλωσσών και στο πανεπιστήμιο Chadid-Behechti της Τεχεράνης.

Το πρώτο του μυθιστόρημα, “La perfection du tir”, τιμήθηκε με το βραβείο Prix des Cinq Continents de la Francophonie το 2004 και ακολούθησαν τα “Zone”, “Parle-leur de batailles, de rois et d’elephants” (βραβείο Goncourt des lyceens, 2010), “Rue de voleurs” και “Boussole” (Πυξίδα στα ελληνικά, Prix Goncourt, 2015) από τις εκδόσεις Actes Sud.

Στο ελληνόφωνο αναγνωστικό κοινό έγινε γνωστός το 2016 με την Πυξίδα και στη συνέχεια το 2018 με το Μίλησέ τους για μάχες, για ρηγάδες και για ελέφαντες, και τα δυο από τις εκδόσεις Στερέωμα, σε μετάφραση Σοφίας Διονυσοπούλου.

Συγγραφέας με ευρεία γνώση και ενδελεχείς έρευνες για τον πολιτισμό της Ανατολής (ιδιαίτερα της Τουρκίας και της Συρίας, του Ιράκ και του Ιράν) αλλά και πλούσια βιώματα από πόλεις της Ανατολής (Τεχεράνη, Βυρηττό, Δαμασκό, Παλμύρα)  ο Ματίας Ενάρ  ερευνά, μιλάει και γράφει γι αυτά παθιασμένα. Ωστόσο, η γραφή του, τόσο ως προς την μορφή όσο και ως προς το περιεχόμενο απέχει αισθητά από αυτήν ενός κλασικού οριενταλιστή, πόσο μάλλον ενός οριενταλιστή του 19^ου αιώνα.

Στο έργο του Ενάρ δεν υπάρχει απόλυτος διαχωρισμός ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση, δεν υπάρχει αντιστικτικό δίπτυχο Ανατολής Δύσης, το οποίο να μπορούμε να περιγράψουμε αντικειμενικά. Το λογοτεχνικό του βλέμμα αλλά και η όλη θεώρησή του φαίνεται να συγκλίνουν, και σε σημεία  ακόμη και να ταυτίζονται με εκείνα διανοητών όπως ο Σαΐντ (1), αν και όπως ο ίδιος επισημαίνει σε πρόσφατη συνέντευξή του στα Νέα (2), μεταξύ τους υπάρχει μια απόσταση σαράντα χρόνων.

Αναμφίβολα, για εκείνους τους διανοητές που πρόσκεινται στον στρουκτουραλισμό του Σαΐντ, ο διαχωρισμός Δύσης – Ανατολής δεν υφίσταται ούτε εν τοις πράγμασι ούτε ως έννοια αλλά μόνο ως μια  κατηγορία ιστορικά ετσιθελική και πολιτισμικά προκατασκευασμένη. Ας μην ξεχνάμε άλλωστε ότι στις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες των τελευταίων 20 χρόνων, οι έννοιες του Διαφωτισμού (ορθολογισμός, αντικειμενικότητα,  επιστήμη, αλήθεια, και τα συνακόλουθα αυτών: έθνος, πολιτισμός, κουλτούρα, ταυτότητα) έχουν ήδη τεθεί σε αμφισβήτηση για να μη πούμε πως καταρρέουν. Ταυτόχρονα όμως, υπάρχει και συνεχώς αναπτύσσεται  ένας ανατολίτικος οριενταλισμός και μάλιστα στην πιο ακραία μορφή του, τον ισλαμισκό φονταμενταλισμό. Για τον Ενάρ,  ο οριενταλισμός ως μέρος του εξωτισμού και της ευρωπαϊκής ηγεμονίας, κυρίως στη Μέση Ανατολή και την Ινδία, συνεχίζεται αλλά με άλλους τρόπους, διαφορετικούς από την περιγραφή του Σαΐντ.

Επιπρόσθετα, ας μην ξεχνάμε −μας λέει─  πως «Υπάρχει, και ο Ανατολίτικος Οριενταλισμός: η ανάμνηση και η λαχτάρα μιας «πραγματικής ταυτότητας», οι οποίες βασίζονται σε οριενταλιστικές αναμνήσεις και εικόνες. […] Σε πολιτικό επίπεδο συνιστά ένα είδος πρωτογονισμού. Δείχνει ότι οι αξίες του έθνους βρίσκονται μόνο σε εκείνη την παλιά, χρυσή περίοδο. Και φυσικά έχουν χαθεί» (3). Αναφερόμενος, μάλιστα, στο Κοράνι, στην επίσης πρόσφατη συνέντευξη του στον Ιανό (4) καταθέτει: «Το Κοράνι είναι ένα κείμενο που ανήκει στην εποχή του (7^ος  αιώνας πχ.) και ανταποκρίνεται στις ανάγκες μιας συγκεκριμένης κοινωνίας της ερήμου, έχοντας επηρεαστεί προφανώς από ό,τι το περιέβαλε. Υπάρχει μήπως περισσότερη βία στο Κοράνι απ’ ό, τι στην Παλαιά Διαθήκη; Δεν το νομίζω. Βλέπει κανείς πολλές κοινές απόψεις, κοινές απαγορεύσεις. […] Είναι επίσης αλήθεια ότι άλλες παραλλαγές του Ισλάμ, το πιο μυστικιστικό Ισλάμ, βρίσκουν όλο και λιγότερο θέση στον δημόσιο λόγο. Έτσι, όχι μόνο διαφημίζεται, τρόπον τινά, η πιο ριζοσπαστική εκδοχή του, η σουνιτική, αλλά κι ενισχύει τον φόβο σε όλους εκείνους, στην Ευρώπη ή αλλού, που βλέπουν σ’ αυτό το απόλυτο κακό».

Énard, Mathias, “Πυξίδα”, μτφ. Σοφία Διονυσοπούλου, εκδ. Στερέωμα, 2018, σελ. 472

Η βραβευμένη με το Prix Goncourt 2015, Πυξίδα, με εστιάσεις στις γέφυρες αλλά και τα πολλαπλά ρήγματα ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση, είναι μια πραγματική πραγματεία αναζήτησης του εαυτού μέσα από το άλλο που φέρουμε μέσα μας, και ταυτόχρονα, μια επιτομή του καταπιεσμένου και ανολοκλήρωτου έρωτα έτσι όπως αυτός εξιστορείται και καταγράφεται στην επιστολή του μουσικολόγου Φραντς Ρίττερ προς την Σάρα, μια μυστηριώδη οριενταλίστρια ακαδημαϊκό.

 «Ο κόσμος έχει ανάγκη από ανταλλαγές. Από διασπορά. Η Ευρώπη δεν είναι πια η ήπειρός μου, συνεπώς μπορώ να γυρίσω εκεί. Να συμμετάσχω στα δίκτυα που διασταυρώνονται, να την εξερευνήσω ως ξένη. Να της φέρω κάτι από αλλού.[…] Δεν ήμαστε δυστυχώς φωτισμένοι. Αντιλαμβανόμαστε κάποιες φορές την διαφορετικότητα, τον άλλο, βλέπουμε τους εαυτούς μας να κονταροχτυπιούνται με τους δισταγμούς, με τις δυσκολίες, τα λάθη». 

«Είμαστε δέσμιοι των εικόνων, των αναπαραστάσεων, θα έλεγε η Σάρα, και μόνο αυτοί, που, σαν εκείνη ή σαν τον γυρολόγο, επιλέγουν να αποποιηθούν τη ζωή τους (αν κάτι τέτοιο είναι πραγματικά εφικτό) μπορούν να αγγίξουν πραγματικά τον άλλον».

Στην Πυξίδα, ο μουσικολόγος Φραντς Ρίττερ, έχοντας μόλις πληροφορηθεί ότι πάσχει από μια ανίατη ασθένεια, προχωρεί στη γραφή της επιστολής (επιστολή που συγκροτεί  ολόκληρο το βιβλίο) καταθέτοντας με λόγο αβίαστο και συνειρμικό, μαζί με τα προσωπικά του βιώματα και έναν απίστευτο αριθμό πληροφοριών, κρίσεων και αναστοχασμών, από τη μουσική και την ποίηση των Αράβων και την επιρροή τους στη Δύση μέχρι τη σημερινή κατάσταση της ξενοφοβίας και της τρομοκρατίας, τον πόλεμο στη Συρία και την καταστροφή της Παλμύρας.

Ένα άλλο στοιχείο στη γραφή του Ενάρ είναι η σύζευξη των άκρων, η αντιπαράθεση και η μείξη. Είναι το ακάθαρτο που φέρνει μέσα του την ομορφιά μέσα από την ανατροπή και τη δημιουργία. Όπως ο ίδιος δηλώνει, η ομορφιά σε καθαρή μορφή θα έκανε τα βιβλία του βαρετά (5). Ομορφιά και φρίκη είναι το σήμα κατατεθέν του.  Στη Πυξίδα, για παράδειγμα, ο Ρίττερ ενεός μπροστά στο κέρινο ανατομικό ομοίωμα μιας όμορφης εγκύου γυναίκας, ανοιγμένης για τις εποπτικές ανάγκες κάποιων μαθητευόμενων στην ιατρική, γράφει:

«Ανοιγμένη καθώς ήταν σαν βιβλίο, από το στήθος μέχρι το αιδοίο, μπορούσες να δεις την καρδιά της, τους πνεύμονες, το συκώτι, τα έντερα, τη μήτρα, λες και είχε αποκαλυφτεί με εξονυχιστική επιμέλεια από ένα διεστραμμένο δολοφόνο, ο οποίος χάραζε τον θώρακά της, το υπογάστριο και τη φανέρωσε, κάτι σαν το εσωτερικό ενός κουτιού με κλωστές και βελόνες ραψίματος, ενός ακριβού ρολογιού, ενός ανδρείκελου. Τα μακριά μαλλιά της χυμένα στο μαξιλάρι, το γαλήνιο βλέμμα, τα μισοδιπλωμένα χέρια υποδήλωναν σχεδόν ότι μπορεί να το απολάμβανε και, το σύνολο, μέσα στο γυάλινο κλουβί του με το μαονένιο πλαίσιο, προκαλούσε ταυτόχρονα πόθο και φρίκη, έλξη και αποστροφή […]»

Η Πυξίδα είναι ένα πόνημα στοχαστικό, χωρίς κανένα ίχνος ωραιοποίησης ή ακραιφνούς ακαδημαϊσμού, αλληγορικό όπως και ο τίτλος του (η πυξίδα δείχνει κατά κει που κλίνει η καρδιά μας, μας λέει ο ίδιος ο συγγραφέας του) − ένα μυθιστόρημα όπου ο ρυθμός και ο πλούτος της γλώσσας απογειώνονται κάτω από την απόλυτα επιτυχή και άρτια μετάφραση της δόκιμης ποιήτριας και μεταφράστριας Σοφίας Διονυσοπούλου.

Énard, Mathias, “Μίλησέ τους για μάχες, για ρηγάδες και για ελέφαντες”, εκδ. Στερέωμα, 2018, μτφ. Σοφία Διονυσοπούλου, σελ. 176

Το επίσης βραβευμένο με το Goncourt des lyceens, Μίλησέ τους για μάχες, για ρηγάδες και για ελέφαντες, αν και εκδομένο στην Ελλάδα δυο χρόνια μετά την  Πυξίδα, αποτελεί κατά κάποιον τρόπο το προοίμιό της.

 «Δε θα είναι μια ιλιγγιώδης πασαρέλα αλλά η σύσφιξη των σχέσεων μιας πολιτείας, της πολιτείας των αυτοκρατόρων και των σουλτάνων. Μια στρατιωτική γέφυρα, μια εμπορική γέφυρα, μια θρησκευτική γέφυρα. Μια πολιτική γέφυρα. Ένα έργο εκλεπτυσμένο».

Ο Eνάρ, με αφορμή αυτό το πραγματικό ιστορικό γεγονός, το ταξίδι του Μικελάντζελο στην Κωνσταντινούπολη για την κατασκευή αυτής της γέφυρας που όμως δεν κατασκευάστηκε ποτέ,  ταξίδι  που αποτυπώνεται στο σημειωματάριο του καλλιτέχνη σαν ένα νεύμα από την άλλη όχθη του πολιτισμού, μιλά μέσα από τη φωνή μιας μυστηριώδους ύπαρξης που όπως μια δεύτερη Χαλιμά προσπαθεί να κατακτήσει τον Μικελάντζελο έτσι όπως η πρώτη κατέκτησε τον ίδιο τον συγγραφέα ενώ ήταν ακόμη παιδί. Πρόκειται και εδώ για μια μορφή αλληγορίας, για μια γέφυρα η οποία θα έπρεπε να ενώνει την Ανατολή με τη Δύση, και η οποία ωστόσο, έστω και υποδόρια, παρά τη βία και τον πόλεμο, πράγματι φαίνεται να υπάρχει και να τις ενώνει αλλά σε ένα άλλο επίπεδο, αυτό της μείξης και του πολιτισμού.

Στο Μίλησέ τους για μάχες, για ρηγάδες και για ελέφαντες, ο Ενάρ εμπλέκει με τρόπο πειστικό ντοκουμέντα πραγματικά με άλλα επινοημένα, ενώ πολλά από όσα αφορούν τον ήρωά του, όπως, για παράδειγμα, κάποιες από τις επιστολές του, στο μεγαλύτερο μέρος τους ανταποκρίνονται στην ιστορική αλήθεια. Όσο για την μυστηριώδη φωνή, σε σημεία φαίνεται να ταυτίζεται με μια γυναίκα η οποία στο τέλος σκοτώνεται από έναν ποιητή, τον Μεσιχί από την Πρίστινα, Γραμματέα του Σουλτάνου ∙ «αν και ίσως εντέλει να πρόκειται για την ίδια την ποίηση μέσα από ένα λόγο που δανείζεται το ύφος της Οθωμανικής ή και της Περσικής, στις οποίες δεν υπάρχει το γένος, δεν μπορείς να πεις αν η φωνή ανήκει σε άντρα ή γυναίκα, αφού πρόκειται για τη φωνή της λογοτεχνίας, ή μιας πιο λογοτεχνικής και ρευστής Ανατολής» καταθέτει ο ίδιος ο συγγραφέας (6).

Και εδώ συναντάμε τις ίδιες γνωστές ζωντανές περιγραφές, άλλοτε έντονα λυρικές και άλλοτε εξαιρετικά ζοφερές, ή ακριβέστερα, εξαιρετικά λυρικές μέσα στον ζόφο τους:

«Ο δήμιος πλησιάζει, η λεπίδα του σπαθιού του λάμπει για λίγο στον ήλιο. Η απόλυτη σιγή του πλήθους επιτρέπει να ακουστούν το στιγμιαίο σπάσιμο των αυχενικών σπονδύλων, το ξέσκισμα της σάρκας, ο υπόκωφος γδούπος του κεφαλιού στο πλακόστρωτο και ο υγρός παφλασμός του αίματος που ξεχύνεται στο έδαφος».

Ο τίτλος Μίλησέ τους για μάχες, για ρηγάδες και για ελέφαντες προέρχεται από το απόσπασμα του Rudyard Kipling:  «Και αφού είναι παιδιά, μίλησέ τους για μάχες, για ρηγάδες, για άλογα, για σατανάδες, για ελέφαντες και για αγγέλους, μην παραλείψεις όμως να τους μιλήσεις για έρωτα και για πράγματα παρεμφερή» − απόσπασμα το οποίο παραθέτει ο ίδιος ο συγγραφέας ως μότο στο βιβλίο του.

Τόσο στην Πυξίδα όσο και στο Μίλησέ τους για μάχες, για ρηγάδες και για ελέφαντες, η μετάφραση της Διονυσοπούλου είναι άψογη, ένα πραγματικό έργο ζωής.

__________________

(1) Δες και: α. Οριενταλισμός, Εγκυκλοπαίδεια Δομή, Τόμος 22 σ.142, β. Said, Edward (1996) [1978]. Οριενταλισμός [Orientalism, Western Conceptions of the Orient]. Νεφέλη. ISBN 9-602-11238-9.

 (2) Ματιάς Ενάρ: Υπάρχει και ο ανατολίτικος οριενταλισμός! Συνέντευξη στον Δημήτρη Δουλγερίδη, Τα Νέα, βιβλιοδρόμιο, 22-23 Δεκεμβρίου 2018.

(3) οπ. πρ.

(4) Η συνέντευξη δόθηκε στον συγγραφέα Κώστα Β. Κατσουλάρη, στα πλαίσια της παρουσίασης του βιβλίου του Ενάρ, Δευτέρα, 3 Δεκεμβρίου, την επομένη των σφοδρών επεισοδίων με το κίνημα των Κίτρινων Γιλέκων στη Γαλλία και λίγες ώρες πριν από τη βραδινή εμφάνισή του στον Ιανό, όπου η Κατερίνα Σχινά μίλησε συνολικά για το έργο του και η Σοφία Διονυσοπούλου του υπέβαλε ερωτήσεις. Δημοσιεύτηκε στη bookpress με τον χαρακτηριστικό τίτλο: Αγαπώ την τέχνη της επιμειξίας και της συνάντησης, την Παρασκευή, 7 Δεκέμβρη του 2018.

(5) οπ. πρ.

(6) όπ. πρ.