Στην Αλεξάνδρεια των λογοτεχνών

Του Γεωργίου Νικ. Σχορετσανίτη //

           ‘There are only three things to be done with a woman.

You can love her, suffer for her,

or turn her into literature’.

Λώρενς Ντάρελ

Εκείνο ωστόσο που θυμάμαι πάντοτε  και φροντίζω να έχω κατά νου, σαν να αποτελεί τμήμα μου αναπόσπαστο, είναι πως σ’ όλες τις κοινωνίες, σ’ όλες τις πόλεις, μικρές και μεγάλες, υπάρχει μερίδα συνανθρώπων μας, συμπολιτών μας, μικρή βέβαια αριθμητικά, αλλά δεν μπορεί όπως είναι ευνόητο να υπάρχουν μετρήσεις αντικειμενικές, που βαδίζει, ζει, πορεύεται, κινείται στις πιο πολλές περιπτώσεις ανεξάρτητα χωρίς να εμπλέκεται και να συμμετέχει στην καθημερινή φθορά της ύλης, αυξάνει το γενικότερο πολιτιστικό στάτους, προβληματίζεται και  δημιουργεί αθόρυβα, χωρίς εκρήξεις αυτοϊκανοποίησης, κομπασμού, χωρίς προκλητικές φανφάρες και δημοσιότητες σε μέσα ενημέρωσης, που στην πραγματικότητα τα περισσότερα δεν είναι τίποτα άλλο παρά μέσα μαζικής εξαθλίωσης του ήδη υπανάπτυκτου και βαρετού  όχλου, ενώ θα μπορούσαν να αποδειχτούν το αντίθετο ακριβώς, σε όλες τις μορφές της τέχνης, της λογοτεχνίας, της επιστήμης, και του πολιτισμού γενικότερα. Η δυστυχία είναι ότι το ποσοστό αυτό είναι μάλλον  μικρό, αθέατο συνήθως με μια εύκολη ματιά,  κι’ ακόμα ότι κινείται σε τροχιές παράλληλες και σε άλλα επίπεδα με αυτά των άλλων συμπολιτών τους και των  συναδέλφων τους χωρίς να υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να βρουν οι γραμμές αυτές κάποιο γεωμετρικό τόπο, ένα σημείο επαφής, κι’ αυτό ισχύει όχι μόνο για το παρόν αλλά και για πολλά περασμένα και μελλοντικά χρόνια,  έτσι ώστε να γίνει κάποιου είδους μετάγγιση, μια μορφή διαρροής πνευματικού ή πολιτιστικού υλικού, σε ανθρώπους της διπλανής πόρτας.

Ένας Κινέζος φιλόσοφος είπε πως ακόμα και να γράψεις κάτι καλό, να δημιουργήσεις κάτι άλλο, να προσπαθήσεις, να σπείρεις, να φυτέψεις κάτι καινούργιο, πρέπει να περιμένεις οπωσδήποτε τουλάχιστον τρεις γενεές μέχρις ότου δεις χειροπιαστά αποτελέσματα της δουλειάς σου, της προσφοράς, των κόπων σου, τους καρπούς της προσπάθειάς σου αυτής, δηλαδή αφού πεθάνεις, ή καλύτερα θα τα δουν κάποιοι άλλοι πολύ αργότερα  και όχι σίγουρα εσύ! Σ’ ένα ταξίδι μου σε λίγο παλιότερες εποχές, σε μια επίσκεψή μου στο σπίτι του Έλβις Πρίσλευ, στη Γκρέισλαντ, κοντά στο Μέμφις του Τέννεση, είχα τότε εντυπωσιασθεί διαβάζοντας κάτι απλό, αλλά πόσο μεγάλο αλήθεια και πόσο επίκαιρο για όλες τις εποχές, που ισχύει για όλους μας, που βρισκόταν γραμμένο σε έναν τοίχο του σπιτιού του: “Don’t criticize what you don’t understand, son. You never walkedin that man’s shoes!”

Ξαφνικά διαπιστώνεις πως η ώρα, ο χρόνος περνάνε πολύ γρήγορα κι εδώ, πως δεν σου φτάνει  να δεις, να μάθεις, να ανακαλύψεις τα τόσα αξιόλογα πράγματα που θέλεις, μαζί με   άλλα τόσα που μαθαίνεις εκεί. Αυτό βεβαίως έχει ισχύ γενικότερη, αλλά για τη συγκεκριμένη πόλη και ειδικά για τους Έλληνες για πολλούς λόγους παραπάνω! Για τον Έλληνα λοιπόν επισκέπτη, έστω και λίγων ημερών ή και μερικών ωρών ακόμα, η επίσκεψη στο σπίτι  του Κωνσταντίνου Καβάφη στην οδό Σαρμ ελ Σεΐχ, που σήμερα είναι μουσείο και ανήκει στο ελληνικό κράτος, θεωρείται κάτι παραπάνω από απαραίτητη. Σ’ ένα μικρό στενό κάποιου μεγαλύτερου δρόμου, είναι μπροστά σου η κατοικία του μεγάλου μας ποιητή  Κων/νου Καβάφη! Με την πρώτη εικόνα του στενού, του σπιτιού του, σου  έρχεται στο μυαλό   λίγο πολύ η ποίηση του Καβάφη:

‘Η κάμαρα ήταν πτωχική και πρόστυχη

κρυμμένη επάνω από την ύποπτη ταβέρνα.

Απ’ το παράθυρο φαίνονταν το σοκάκι,

το ακάθαρτο και το στενό. Από κάτω

ήρχονταν η φωνές κάτι εργατών

που έπαιζαν χαρτιά και που γλεντούσαν…’

‘…Είμαι Κωνσταντινουπολίτης την καταγωγήν, αλλά εγεννήθηκα στην Αλεξάνδρεια, σ’ ένα σπίτι της οδού Σερίφ,  μικρός πολύ έφυγα, και αρκετό μέρος της παιδικής μου ηλικίας το πέρασα στην Αγγλία. Κατόπιν επισκέφθην την χώραν αυτήν μεγάλος, αλλά για μικρόν χρονικόν διάστημα. Διέμεινα και στη Γαλλία. Στην εφηβικήν μου ηλικίαν κατοίκησα υπέρ τα δύο έτη στην Κωνσταντινούπολι. Στην Ελλάδα είναι πολλά χρόνια που δεν επήγα. Η τελευταία μου εργασία ήταν υπαλλήλου εις ένα κυβερνητικόν γραφείον εξαρτώμενον από το υπουργείον των Δημοσίων Έργων της Αιγύπτου. Ξέρω Αγγλικά, Γαλλικά και ολίγα Ιταλικά…’, από ένα αυτοβιογραφικό σημείωμα του Κων/νου Καβάφη.

Φευγαλέες ματιές στο εσωτερικό του σπιτιού που πέρασε ένα μέρος από τη ζωή του ο Καβάφης, πολλές φωτογραφίες του ποιητή, ορισμένα ποιήματά του, διάφορες εκδόσεις βιβλίων του σε πολλές γλώσσες, αποκόμματα δημοσιεύσεων σε εφημερίδες και περιοδικά που αναφέρονταν σ’ αυτόν, κομμάτια του προσωπικού του αρχείου, πιστοποιητικά από τη ζωή του, όπως γεννήσεως, διαθήκες, φωτογραφικό αρχείο διαθέσιμο σε έναν πιο απαιτητικό μελετητή του έργου του και της ζωής του, διάφορα πορτραίτα του στους τοίχους, το γραφείο και το κρεβάτι του, πολλά έπιπλα, βιβλιοθήκες, τα περισσότερα βέβαια απομιμήσεις, τα πατζούρια των παραθύρων ανοιχτά σήμερα με τέτοια καλή μέρα, όλα να φωτίζουν το παρελθόν του, να δίνουν μια ιδέα για το πώς ζούσε αυτός ο άνθρωπος που τόσο εκτιμάται  από τους πιστούς θαυμαστές του αλλά και τους υπόλοιπους.  Επιβεβλημένη η οικονομική ενίσχυση αυτού του ιστορικού σπιτιού, μουσείου πια σήμερα, για τη συντήρηση και τη διατήρησή του, για  την γενικότερη προσφορά του, αλλά και η καθημερινή  οικονομική ενίσχυση πολλών φτωχών ντόπιων κατοίκων που γυροφέρουν στο στενοσόκακο πουλώντας αναμνηστικά της Αλεξάνδρειας και βγάζοντας στην κυριολεξία οριακά τον επιούσιο!

Το 1932 όμως, ο ποιητής  άρχισε να αισθάνεται ενοχλήσεις στο λάρυγγα, και  οι γιατροί του στην Αλεξάνδρεια διέγνωσαν πως έπασχε από καρκίνο που εντοπιζόταν σ’ αυτό το σημείο του σώματός του. O Kαβάφης ταξίδεψε στην Αθήνα για θεραπεία, αλλά το μόνο που μπορούσε να γίνει εκεί ήταν απλώς τραχειοτομία και τίποτα άλλο ριζικότερο! Γύρισε πίσω και λίγους μήνες αργότερα πέθανε στην Αλεξάνδρεια, στο ελληνικό νοσοκομείο που βρισκόταν κοντά στο σπίτι του. Κάποτε σ’ ένα ανυποψίαστο χρόνο, είχε πει κάτι πολύ προφητικό για την περιοχή της Αλεξάνδρειας και το σπίτι που διάλεξε να μένει:

‘… Πού θα μπορούσα να ζήσω καλύτερα; Κάτω από μένα ο οίκος ανοχής θεραπεύει τις ανάγκες της σάρκας. Κι εκεί είναι η εκκλησία όπου συγχωρούνται οι αμαρτίες. Και παρακάτω το νοσοκομείο όπου πεθαίνουμε’!

‘Κατέγραψα τα γεγονότα όπως  ακριβώς τα έζησα. Η συνείδησή μου δεν είναι καπέλο, να την πάρω από ένα καρφί να την κρεμάσω στο άλλο’. Με αυτά τα λόγια του προκάλεσε την αντίδραση του Κομουνιστικού Κόμματος της Ελλάδας η οποία του ζήτησε, ούτε  λίγο ούτε πολύ, να αποκηρύξει  το έργο του, τη ‘Λέσχη’, τις ιδέες του, το πιστεύω του  και… έτσι τον διέγραψε!   Ένα τμήμα του σπιτιού του Καβάφη, μια πτέρυγα ας πούμε σήμερα είναι αφιερωμένη στον άλλο  μεγάλο μας συγγραφέα,  τον  Αλεξανδρινό επίσης, Στρατή Τσίρκα  (1911-1980), έναν από τους αξιολογότερους πεζογράφους της μεταπολεμικής γενιάς. Το σημαντικότερο έργο του  και ίσως το καλύτερο μυθιστόρημα του 20ου αιώνα για τον Ελληνισμό, είναι οι ‘Ακυβέρνητες Πολιτείες’ (1960-1965), έργο που αποτελείται από τρία βιβλία, τη ‘Λέσχη’, την ‘Αριάγνη’ και τη ‘Νυχτερίδα’, η συγγραφή των οποίων απασχόλησε τον Τσίρκα για είκοσι περίπου χρόνια. Στα βιβλία του αποτυπώνεται αριστοτεχνικά η σύγχρονη, για την εποχή του, εικόνα των Ιεροσολύμων, του Καΐρου και της Αλεξάνδρειας. Η συνύπαρξη των Ελλήνων με τους Άραβες, Άγγλους, Ιταλούς και Εβραίους, το κοσμοπολίτικο τότε της Αλεξάνδρειας, μεγαλειώδη κτίρια το καθένα με την ξεχωριστή ιστορία του, πολιτικές συγκρούσεις, ιστορικά στοιχεία, το πολυποίκιλο κλίμα της Μέσης Ανατολής, συνήθειες καθημερινές των κατοίκων, όλα ανακατεύονται και αλληλοεπηρεάζονται  μέσα στις σελίδες ενός πραγματικά  μεγαλειώδους έργου. Οι μεγάλες πόλεις της Αιγύπτου, το Κάϊρο και  η Αλεξάνδρεια, γίνονται τόπος ανάμειξης ανθρώπων από διάφορες χώρες με διαφορετική φυσικά κουλτούρα, τα σπίτια τους δείχνουν την προέλευσή τους, οικονομική κυρίως, οι εκκλησίες, τα καφενεία, τα σχολεία και η γλώσσα που διατηρούν τη συνοχή των λαών πάντα στο προσκήνιο, συνδεδεμένα με την αιγυπτιακή κουλτούρα, τα ήθη και τα έθιμα παρόντα κι’ αυτά, ιστορικές, οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές συνεχόμενα στο κείμενο-ποταμός, βιβλία με τεράστια διαχρονική αξία για τον Ελληνισμό.

Ο Λώρενς Ντάρελ αποβιβάστηκε στην Αλεξάνδρεια  την 1η Μαΐου 1941 από ένα αυστραλιανό μεταγωγικό που έκανε το επικίνδυνο ταξίδι από την Κρήτη. Η Ελλάδα είχε ήδη πέσει στα χέρια του δυνάμεων του Άξονα.  Γεννημένος στην Ινδία, ο άγγλος συγγραφέας δεν έζησε στη χώρα του παρά μόνο το διάστημα των σπουδών του για να χαράξει στη συνέχεια μια γεωγραφική και ιστορική πορεία εργασίας στις μυστικές υπηρεσίες της Μεγάλης Βρεττανίας, χωρίς να την προβάλλει καθαρά,  άλλη μια παράλληλη πορεία  λογοτεχνικών επιδόσεων και  χόμπυ, κι’ άλλη μια σε αναρίθμητες σχέσεις με το αντίθετο φύλο και σε γάμους,  που όλες τους είχαν σαν σταθμούς αυτών των πάσης φύσεως επιδόσεών του, την Κέρκυρα, την Αθήνα, τη Μέση Ανατολή, τη Ρόδο και τέλος την Κύπρο και τη Γαλλία, όπου ολοκλήρωσε την ογκώδη ‘Αλεξανδρινή Τετραλογία’. Φαίνεται πως κάθε  μια από αυτές τις δραστηριότητές του επηρέαζε ή καλύτερα θα ήταν να πούμε πως βοηθούσε τις άλλες και όλες μαζί, τι να πούμε εδώ, την προσωπικότητά του! Φαινόταν αρκετά ερωτευμένος με την Αλεξάνδρεια, την πόλη που κατάφερε να τοποθετήσει μέσα  στους τέσσερις τόμους του,  την ‘Τζαστίν’, τον ‘Μπαλτάζαρ’, τον ‘Μαουντολίβ’ και την ‘Κλέα’.

Ο Λώρενς  Ντάρελ άρχισε να  γράφει Το ‘Αλεξανδρινό Κουαρτέτο’ το 1953, όταν …βρέθηκε  στην Κύπρο, έχοντας μαζί του τη μικρή του κόρη Σαπφώ, αφού πρώτα  αγόρασε ένα σπίτι στο Μπέλλα Παΐς, κοντά στην Κερύνεια! Το Σεπτέμβριο του 1954, ως επικεφαλής των Υπηρεσιών Πληροφόρησης της αποικιακής, τότε, κυβέρνησης στο μαρτυρικό νησί διορίστηκε από το Υπουργείο Εξωτερικών της Βρεττανίας, ο Βρεττανός υπάλληλος των μυστικών υπηρεσιών Λώρενς Ντάρελ, ο κατά τα άλλα και εκτός των άλλων, συγγραφέας του βιβλίου ‘Τα πικρολέμονα της Λαπήθου’, ο οποίος γνώριζε πολύ καλά την ελληνική γλώσσα, από την τόση του ενασχόληση με τα της Ελλάδας, αφού έζησε και έδρασε τόσο καιρό σ’ αυτή, έγραψε βιβλία για τα νησιά της που τα εκθείαζε, εκθειάζοντας όμως πρώτα τον εαυτό του στα μάτια των Ελλήνων ως φιλέλλην,  απαραίτητο οπωσδήποτε προσόν των κατασκόπων να γνωρίζουν την γλώσσα των ιθαγενών στη χώρα των οποίων διαφεντεύουν, να ελέγχουν, κατασκοπεύουν, καθοδηγούν με τον τρόπο τους, τροποποιούν την πολιτική των άλλων χωρών προς ίδιον όφελος και των δικών  τους, συμβουλεύοντας δήθεν καλοκάγαθα, γνωματεύοντας σε κυβερνήτες, εκβιάζοντας τέλος εάν αυτό χρειασθεί!

Όταν το 1977, ο συγγραφέας επέστρεψε στην Αλεξάνδρεια, για να συμμετάσχει ως περιούσιος γνώστης στα περί της πόλεως της Αλεξάνδρειας και του πολιτισμού της που αναπτύχτηκε τους προηγούμενους αιώνες και φυσικά τις πρόσφατες δεκαετίες, ακολούθησε το τηλεοπτικό συνεργείο του BBC ως ειδήμων, οδηγώντας και ξεναγώντας το σε μέρη του γνωστά απ’ τα παλιά,  αλλά μάλλον αυτή τη φορά φαίνεται σαν να απογοητεύτηκε! Η πόλη του φάνηκε εν πολλοίς αδιάφορη και άψυχη, χωρίς να έχει καμία σχέση με την παλιά Αλεξάνδρεια που αυτός ήξερε. Πρέπει να θυμήθηκε σίγουρα με νοσταλγία το ξενοδοχείο Cecil, όπου νοίκιαζε κάποια χρονική περίοδο ένα δωμάτιο αμέσως μετά την άφιξή του από την Κρήτη, το 1942 κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων στο Ελ Αλαμέιν, στο ίδιο ξενοδοχείο που έμεναν, και αυτό μάλλον δεν είναι τυχαίο, μόνο Βρεττανοί αξιωματικοί!

‘I’m trying to die correctly, but it’s very difficult, you know’, είχε γράψει κάποτε ο κατά τα άλλα καλός, ή καλύτερα, πετυχημένος  Άγγλος συγγραφέας Λώρενς Ντάρελ! Πέθανε στις 7 Νοεμβρίου 1990.

Πενήντα χρόνια μετά από την έκδοση του πρώτου μέρους του ‘Αλεξανδρινού Κουαρτέτου’, η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας οργάνωσε ένα διεθνές συνέδριο για τον Λώρενς Ντάρελ. Σ’ αυτό έλαβαν μέρος πολλοί Αιγύπτιοι και ξένοι συγγραφείς, άνθρωποι των γραμμάτων, άνθρωποι που επηρεάστηκαν από το έργο του, στενά συγγενικά του πρόσωπα και  άνθρωποι που τον γνώρισαν, άνθρωποι που τους σημάδεψε η παρουσία του σε διάφορα μέρη που έζησε, αλλά κυρίως την Αλεξάνδρεια.

‘ Κύριοι καθηγητές,

          ’’… Έτσι λοιπόν εκχώρησα τα δικαιώματά μου για την ποίηση της ιστορίας της Κύπρου σε άλλους, εντελώς ανυποψίαστους. Ένας απ’ αυτούς, συγχώρησέ με, είσαι κι’ εσύ, και είναι φυσικό, γιατί το βίωμα δεν παραχωρείται ούτε διδάσκεται. Ξέρω ότι στο τέλος θα γίνει ότι είναι δυνατόν να γίνει με την ιστορία. Θα βάλουν χύμα όλα μαζί τα κόκαλα σε ένα σεντούκι και θα τα τυλίξουν με τη γαλανόλευκη…’’!  

Αυτά τα αποσπάσματα όμως, όχι από το συνέδριο για τον Λώρενς Ντάρελ, αλλά  από μία ομιλία σε ένα άλλο  φανταστικό συνέδριο βετεράνων πολεμιστών, αυτή τη φορά  της Κυπριακής τραγωδίας του ’74, αυτούσιο από  το βιβλίο ’Κόκκινο στην Πράσινη Γραμμή’, του Βασίλη Γκουρογιάννη!

Κι όσοι αναρωτήθηκαν κατά καιρούς τι θα απογίνουμε τώρα χωρίς την Αλεξάνδρεια των λογοτεχνών, των ποιητών, την Αλεξάνδρεια της κοσμοπολίτικης εκείνης εποχής που ο καθένας μας έχει στο δικό του μυαλό, η απάντηση δόθηκε σε όλες τις περιπτώσεις από την ίδια την ιστορία με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους. Η Αλεξάνδρεια του μύθου και της πραγματικότητας σε κάθε εποχή, είναι πάντοτε εκεί! Απλώς αλλάζει λίγο το πρόσωπό της κάθε φορά, μεταμορφώνεται, γιατί άραγε; Αν είναι κάποιος που φεύγει όμως, αυτός είναι σίγουρα και  χωρίς την παραμικρή αμφιβολία, εμείς!