Έρωτας για την ύπαρξη και την Τέχνη

Γράφει η Πέρσα Κουμούτση //

Ανδρέας Καραγιάν «Άκρατος Γέλωτας», εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της Εστίας, σελ. 184

«Ο Ανδρέας Καραγιάν αποτελεί μια ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα περίπτωση σύγχρονου καλλιτέχνη και συγγραφέα», αναφέρει σε κριτικό του κείμενο ο Μάνος Κοντολέων και είναι μια άποψη που με βρίσκει απολύτως σύμφωνη, για αυτό και την ‘οικειοποιούμαι’…

Ο Ανδρέας Κάραγιάν δεν αρκέστηκε στις σπουδές της Ιατρικής, αλλά στράφηκε προς τα τέλη του ’60 στη ζωγραφική και τη χαρακτική, ενώ παράλληλα ασχολήθηκε με τη κριτική θεάτρου και κινηματογράφου. Λίγα χρόνια αργότερα, ελκύεται από τη συγγραφική τέχνη και καταφεύγει σ’ αυτή, γράφοντας τέσσερα μυθιστορήματα βιωματικού περιεχομένου, σημειώνοντας και εδώ μεγάλη επιτυχία.

Αντιλαμβανόμαστε, λοιπόν, ότι έχουμε να κάνουμε με ένα αεικίνητο πλάσμα που δεν εφησυχάζει ποτέ, που αναζητά συνεχώς καινούριους δρόμους έκφρασης, διοχέτευσης της ανεξάντλητης ενέργειας και της αειθαλούς έμπνευσής του. Όμως, εκτός από τα παραπάνω, ο Ανδρέας Καραγιάν αποτελεί για μένα πρόσωπο εκλεκτικής συγγένειας, όχι μόνο γιατί τα γραπτά του με γοήτευσαν από την πρώτη στιγμή που τα διάβασα, αλλά, διότι μας συνδέει μια μεγάλη και διαχρονική αγάπη: η αγάπη μας για την Αλεξάνδρεια του Καβάφη. Και ενώ με ελκύει να γράφω για το παρελθόν της, εκείνος έχοντας εντρυφήσει στο παρόν της, αναδεικνύει μέσα από τις ιστορίες του όχι μόνο την παλιά, αλλά και τη σημερινή της πραγματικότητα, τη σύγχρονη ιστορία της πόλης, που αν και σημαντικά διαφορετική από τότε, υπάρχουν ακόμα εγχαραγμένα παντού, κυρίως στη συλλογική μνήμη των κατοίκων της, πολλά ψήγματα από το ένδοξο παρελθόν της. Και πώς αλλιώς; Αφού μόλις το  2007 προσκαλείται στην Αλεξάνδρεια από την εκεί Βιβλιοθήκη και δημιουργεί μια σειρά έργων εμπνευσμένων από την ιδιαίτερη ατμόσφαιρα της πόλης αυτής. Το 2008 κυκλοφορεί και το πρώτο του βιβλίο επισφραγίζοντας μια ακόμα δημιουργική πλευρά της καλλιτεχνικής του ιδιοσυγκρασίας. Διότι εκτός από την αρτιότητα της λογοτεχνικής έκφρασης που διαθέτουν, τη ρέουσα αφήγηση και την ποιητικότητά τους, τα βιβλία του διαθέτουν επίσης και μια ξεχωριστή ταυτότητα. Μια συγγραφική ταυτότητα που είναι έντονα διακριτή και δεν μοιάζει με καμία άλλη. Γι’ αυτό τα βιβλία του γρήγορα εκτιμήθηκαν και τιμήθηκαν μάλιστα με σημαντικά βραβεία όπως το Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος της Κύπρου κα άλλα. Οπότε έχουμε να κάνουμε με μια ξεχωριστή περίπτωση, μια πολυσχιδή/πολύπλευρη προσωπικότητα που δεν ηρεμεί και δεν ξεκουράζεται.

Με αυτή τη μικρή εισαγωγή ερχόμαστε στο βιβλίο που κλήθηκα να παρουσιάσω, το βιβλίο με τον ιδιότυπο, και προφανώς, πολύσημο τίτλο: «Άκρατος γέλωτας» που συνιστά το τέταρτο πεζογράφημα του και τελευταίο μέρος μιας τετραλογίας που ξεδιπλώνει στις σελίδες της τη μυθιστορηματική αυτοβιογραφία του ιδίου, όχι με τους κοινότυπους όρους μιας αυτοαναφορικής ιστορίας, αλλά μιας εξιστόρησης πολλαπλών επιπέδων με έντονα φιλοσοφικές και αλληγορικές  προεκτάσεις. Ο «Άκρατος Γέλωτας» το τελευταίο μέρος αυτής της τετραλογίας είναι ένα βιβλίο το οποίο εν πολλοίς συνοψίζει την πορεία του Ανδρέα Καραγιάν από τη νεότητα ως την ωρίμανση. Με ‘άκρατο’ λυρισμό, στοχαστική διάθεση, ενίοτε χιούμορ και αυτοσαρκασμό, κριτική ματιά πάνω στα γεγονότα που διαπνέουν την εποχή που περιγράφει, τις γλαφυρές περιγραφές των τόπων απ’ όπου πέρασε ή έζησε (Βερολίνο, Αθήνα, Κύπρος, Αλεξάνδρεια), αποτυπώνει σημαντικά γεγονότα και εμπειρίες που σημάδεψαν τη ζωή του. Πρόσωπα από το παρελθόν που επέδρασαν στην προσωπικότητα και στις επιλογές του, συμβάντα που διαμόρφωσαν τη φιλοσοφική του θεώρηση, τη θέαση του κόσμου. Με απλά λόγια αποτυπώνουν τις ιδέες και τις σκέψεις του για την ίδια τη ζωή και τη στάση που υιοθέτησε απέναντι της. Γεγονότα που έδωσαν τροφή στην έμπνευση, τη δημιουργική του διάθεση, και κυρίως τη θεματολογία του. Αλλά σκιαγραφεί, επίσης, και τα ερωτικά εκείνα πρόσωπα που τον άνδρωσαν και διαμόρφωσαν μέσα του την έννοια του έρωτα, της αγάπης, της φιλίας, της ζωής γενικότερα με ό,τι αυτή περικλείει. Έτσι ο συγγραφέας αποτυπώνει εδώ σε αυτό εδώ το βιβλίο τις κυριότερες εκφάνσεις και καθοριστικές περιόδους της ζωής του. Τις ξεδιπλώνει σε 7 ενότητες και μέσα από επιστολές που απαρτίζουν τις υποενότητες του βιβλίου, ενώ η δράση λαμβάνει χώρο στα τέλη της δεκαετίας του ‘70 και αρχές της δεκαετίας του ’80, και μόλις το τελευταίο μέρος διαδραματίζεται στην Αλεξάνδρεια του σήμερα. Η κάθε μια από τις περιόδους αυτές αποδεικνύεται καθοριστική για τον αφηγητή.

Στις πρώτες ενότητες ο αφηγητής επιστρέφει στην Κύπρο, σε μια εποχή όπου οι καταστάσεις είναι στενόχωρες για ένα ελεύθερο πνεύμα όπως ο νεαρός τότε ζωγράφος Α Κ. Η Κύπρος βιώνει μια τραγωδία, δεν διαθέτει την πολυτέλεια της υπομονής, ούτε μπορεί να αφουγκραστεί τις βαθύτερες ανάγκες ενός νέου στοχαστή, ενός πρωτοποριακού καλλιτέχνη. Εντούτοις, τα όνειρα και η ορμή της νεότητας τον παρακινούν να κάνει τις πρώτες του αποδράσεις, τις μικρές ή μεγαλύτερες δικές του επαναστάσεις.

Ανδρέας Καραγιάν

Την ίδια περίπου περίοδο, ο αφηγητής της ιστορίας, βιώνει τον πρώτο μεγάλο έρωτα, όταν όμως θα εγκαταλειφθεί από το αντικείμενο του πόθου του, ο καλλιτέχνης και ανήσυχος Καραγιάν θα ανακαλύψει νέες πτυχές του εαυτού του που θα τον οδηγήσουν σε μια περαιτέρω διερεύνηση των προσωπικών του επιλογών: αισθητικών αλλά και ερωτικών επιλογών. Νέων τρόπων έκφρασης, σε μια εποχή όπου όλα μοιάζουν να μεταμορφώνονται, να αλλάζουν ριζικά… Το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα εκχωρεί επιτέλους το δικαίωμα σε κάθε άνθρωπο να ζει με τον δικό του προσωπικό τρόπο, να βιώνει ελεύθερα τα πάθη του, να δίνεται στις δικές τους προσωπικές και καλλιτεχνικές επιλογές, με τον τρόπο και την ένταση που επιθυμεί ο ίδιος. Έτσι  ο νεαρός τότε ήρωας του βιβλίου, ρίχνεται με πάθος στη Ζωή και στην Τέχνη, διότι ζωή και τέχνη μοιάζουν να είναι ταυτόσημες έννοιες για το Καραγιάν. Ερωτεύεται με πάθος, εμπνέεται από το πάθος, ζωγραφίζει, αναζητά όλο και νέους ή διαφορετικούς δρόμους/τρόπους έκφρασης. Η ζωή μοιάζει να αγγίζει τα όρια του ιδεατού, του τέλειου παραδείσου, μόνο που το όνειρο της απόλυτης ελευθερίας σκιάζεται απρόοπτα από τη νέα μάστιγα που αλλάζει άρδην τα δεδομένα στις ανθρώπινες σχέσεις και δη τις ερωτικές Στο σημείο αυτό γίνεται μια εξαιρετική εξιστόρηση της εποχής μέσα από τα μάτια του συγγραφέα και τις δυο ομόφυλες «σχέσεις» του.

Η αποτύπωση της εποχής είναι πράγματι εναργής, ρεαλιστική, τόσο πειστική που ο αναγνώστης μεταφέρεται αβίαστα σε εκείνη την εποχή, τη βιώνει εκ νέου μαζί με τον αφηγητή, ακολουθώντας πιστά τις περιγραφές του.

Ξεχωριστή θέση στο μυθιστόρημα κατέχει κατά τη γνώμη μου το κεφάλαιο «Ιντερμέδιο», καθώς σε αυτό διαδραματίζονται οι σπουδαιότερες ανατροπές της ζωής του συγγραφέα, ενώ ο ίδιος έρχεται- και ίσως για πρώτη φορά- αντιμέτωπος με τον ίδιο του τον εαυτό, τους φόβους και τους δαίμονες που τον κατατρύχουν. Ενώ οι έννοιες της ενοχής, του Θεού και του Δαίμονα- όπως αναφέρει ο ίδιος στο κείμενο του-  αρχίζουν να τον κυριεύουν. O αφηγητής δεν θα προβάλει αντίσταση στους φόβους του, δε θα τους καταστείλει, αντιθέτως, θα αφεθεί στα «σκοτεινά», όπως τα αποκαλεί, αλλά μαγικά μονοπάτια της Τέχνης, που θα του αποκαλύψουν ένα καινούριο, θαυμαστό κόσμο που τον συναρπάζει, τον συγκινεί, τον λυτρώνει. Διότι η τέχνη δεν μπορεί παρά να είναι λυτρωτική, όπως λυτρωτική είναι άλλωστε και η γραφή. Κι όπως ο ίδιος έχει παραδεχτεί σε παλαιότερη συνέντευξη του, στο ταξίδι της ζωής του η τέχνη όπως και η λογοτεχνία υπήρξαν πάντα πιστοί κι αχώριστοι συνοδοιπόροι του, δυο πιστοί φίλοι που του ‘έδωσαν’ πολλά, τον δίδαξαν και τον αντάμειψαν γενναιόδωρα.

Τα γεγονότα της Αθήνας της μεταπολίτευσης, αναφέρονται επίσης στο ίδιο αυτό βιβλίο με εξαιρετική ενάργεια, ενώ η συνάντηση του με την Τατιάνα Μιλλιέξ, τον Γιάννη Γαϊτη, την Άννυ Κωστοπούλου και άλλες γνωστές προσωπικότητες της εποχής προσδίδουν γοητεία στο αφήγημα, υπογραμμίζοντας τη ρεαλιστική και αυτοβιογραφική διάσταση του κειμένου.

Το μυθιστόρημα ‘κλείνει’ με ένα ιντερμέδιο για τη σημερινή Αλεξάνδρεια, όπου οι μύθοι είναι ακόμη ζωντανοί, όπως ζωντανά είναι ακόμα τα πρόσωπα που σημάδεψαν το παρελθόν της (Καβάφης, Φόρστερ και Ντάρελ). Οι διακειμενικές αναφορές στο σημείο αυτό εξαιρετικά ενδιαφέρουσες, αντιπαραβάλλονται με τη σύγχρονη πραγματικότητα, που είναι πλέον έντονα αισθητή και παντού παρούσα.

Παρότι μέρος της τετραλογίας, το βιβλίο λειτουργεί αυτόνομα, αφού καινούργια πρόσωπα ζουν τις ιστορίες τους, έρχονται ως καταλύτες και έπειτα εξαφανίζονται. Εντούτοις  υπάρχουν κάποιες αναφορές σε πρόσωπα από τα προηγούμενα βιβλία.

Το μυθιστόρημα «Άκρατος Γέλωτας» είναι ένα βιβλίο ύμνος στη ζωή, παρότι σε αρκετά σημεία ο λόγος γίνεται έντονα μελαγχολικός, σχεδόν ‘ελεγειακός’ και νομίζω ότι αυτό συμβαίνει ερήμην του συγγραφέα, σαν να αναδύεται αδιόρατα, ασυνείδητα. Ίσως πάλι εσκεμμένα, γι’ αυτό επιλέχτηκε ο συγκεκριμένος τίτλος, που κρύβει στην αμφισημία του τις δυο πτυχές του γέλωτα, εκείνη που προέρχεται από την κορύφωση της έκστασης, της ηδονικής στιγμής που αποδίδεται έξοχα σε πολλά σημεία του βιβλίου αλλά και για να υποδηλώσει τον ‘γέλωτα’ που συχνά πυκνά προκαλεί η θλίψη, κάτι σαν κλαυσίγελως, δηλαδή για ό,τι όμορφο πέρασε και χάθηκε στη δίνη του χρόνου. Άλλωστε η  αναζήτηση της αληθινής μας ταυτότητας, τα μυστήρια της ζωής και του τέλους, τα ανθρώπινα πάθη, το ανεκπλήρωτο της αγάπης δεν είναι ζητήματα που αντιμετωπίζονται εντελώς αβασάνιστα.

Ύμνος στη ζωή, λοιπόν, μαζί με όσα αυτή μας επιφυλάσσει μέσα στο βιωμένο χρόνο: χαρές, συγκινήσεις, συγκλονιστικές εμπειρίες, έκσταση αλλά και πόνο, ματαίωση, διάψευση και κυρίως απώλεια. Απώλεια των αγαπημένων εκείνων προσώπων που έρχονται για λίγο, αναπνέουν εκ νέου στις σελίδες των βιβλίων μας και έπειτα φεύγουν πάλι από τις ζωές μας, για να μείνουν όμως για πάντα στο υποσυνείδητο μας, ως ανάμνηση γλυκιά και αγαπημένη. Και ο χρόνος, αυτός ο παντοδύναμος θεός, πανταχού παρών, κυρίαρχος, διδακτικός, σκληρός, αλλά και ελεήμων και σπλαχνικός συνάμα.  Ο άκρατος γέλωτας είναι ένα βιβλίο που υποδηλώνει, όπως πολύ εύστοχα αναφέρει και η Ανίτα Παναρέτου στο επίμετρό της, ότι «η ποιότητα της ωρίμανσης είναι ανάλογη με τη διάρκειά της.»