Δοκίμιο: Αισθητική και Τέχνη

της Ευγενίας Πομπόρτση //

Από την εποχή της Αναγέννησης παρουσιάζεται μια τάση ιστορικής και κοινωνιολογικής ερμηνείας των φαινομένων του πολιτισμού, ανάμεσα στα οποία συγκαταλέγεται σαφώς και προφανώς η Τέχνη. Αισθητική ονομάζεται η επιστήμη που πραγματεύεται το καλό-”ωραίο” στη φύση και κυρίως στην Τέχνη. Τον όρο καθιέρωσε ο Γερμανός φιλόσοφος Μπαουμγκάρντεν με το έργο του “Αισθητική” 1750-1758, δηλωτικό της επιστήμης που έχει ως θέμα της το “ωραίο”. Μπορεί να ειπωθεί ότι η Αισθητική μελετά τις αισθητικές σχέσεις του ανθρώπου, οι οποίες προκύπτουν κατά τη σύνθεση, και τη νοητή αλλά και τη συλλογιστική, φυσικά και του έργου, προς την πραγματικότητα και την ανώτερη μορφή της, την Τέχνη. Η Αισθητική είναι επιστήμη κοινωνική και συνδέεται με όλες τις ανάλογες επιστήμες* μα, πάνω από όλα, με τη φιλοσοφία.

Ο όρος “αισθητική” πρωτοχρησιμοποιήθηκε από τον Μπαουμγκάρντεν, ωστόσο η επιστήμη του αισθητικού είχε κιόλας αναπτυχθεί στις κοινωνίες της αρχαίας Ανατολής, δηλαδή στην Αίγυπτο, στη Βαβυλωνία, στην αρχαία Ινδία και στην αρχαία Κίνα. Την πιο πλήρη επεξεργασία της γνώρισε στην αρχαία ελληνική κοινωνία. Η ελληνική αισθητική σκέψη πρόβαλε σαν προσπάθεια τη θεωρητικήερμηνεία της καλλιτεχνικής πρακτικής της εποχής της. Από τους πρώτους που διατύπωσαν μια σειρά θέσεων επάνω στα προβλήματα της Τέχνης στην αρχαία Ελλάδα ήταν οι Πυθαγόρειοι, οι οποίοι μετρούσαν τη μουσική βάσει των αριθμών και ανήγαν τη μουσική που παρήγαγαν στην αρμονία που επικρατούσε στο σύμπαν, στον έξω κόσμο που εκείνοι ναι μεν δεν είχαν άμεση αλληλεπίδραση αλλά “δανείζονταν”μπορούμε να πούμε την κοσμική αρμονία για την παραγωγή ήχων, και θεωρούσαν σαφώς πως αυτή η κοσμιή αρμονία των αριθμών είναι η νομοτέλεια που κατευθύνει όλα τα φαινόμενα της ζωής, είτε αυτή αναφέρεται στα γήινα τεκτενόμενα είτε στο διαστημικό χώρο.

• Ο Πλάτων, 427-347 π.Χ., θεωρεί ότι κεντρικός του στόχος είναι το πρόβλημα του “Ωραίου” που ΔΕΝ είναι εκείνο που μοιάζει με όμορφο ή χρήσιμο ή ωφέλιμο ή ευχάριστο στην όραση ή/και στην ακοή. Εκμηδενίζει την εμφάνισή του στον υλικό κόσμο και την ανάγει στον Κόσμο των Ιδεών, όπου μόνον εκεί παραδέχεται την ύπαρξή του.
• Ο Αριστοτέλης, 384-322 π.Χ., με το αισθητικό του έργο “Περί Ποιητικής” θεωρεί ότι τα σπουδαιότερα γνωρίσματα του “ωραίου” είναι : η συμμετρία στο χώρο, η αναλογία και η χρυσή τομή, αναζητώντας τον αντικειμενικό ρόλο του “Ωραίου”.

Έκτοτε, αναλύθηκαν περεταίρω οι αισθητικές ιδέες, έχοντας ως ορμητήριο την αρχαία Ρώμη αλλά και τελικό σταθμό, μεταξύ 3ου και 5ου μ.Χ. Αιώνα. Με τη έλευση του Μεσαίωνα αφυπνίζεται εκ νέου το ενδιαφέρον των φιλοσόφων για την Αισθητική και τελείται η σύγχρονη, αυτή τη φορά, ανάλυσή της που οδηγεί στην καθιέρωσή της. Ακολουθούν ο Καντ και ο Χέγκελ με την τίτομη “Αισθητική” του.

Οι διάφορε φιλοσοφικές θεωρίες που αναπτύσσονται τους τελευταίους αιώνες διαμορφώνουν διάφορες σχολές. Έτσι από το γερμανικό ιδεαλισμό δημιουργήθηκε η αισθητική που θεωρεί το ” ωραίο” και την Τέχνη σαν αποκάλυψη του κόσμου των ιδεών, σε κάθε πραγματικότητα πλέον. Αντίθετη άποψη παρουσιάζει η “αισθητική της μορφής”, κατά την οποία το “ωραίο” δεν οφείλει την ύπαρξή του στο περιεχόμενο αλλά στη μορφική του διάταξη. Σκοπός της Αισθητικής είναι να εξετάσει το αντικείμενό της από όλες τις σκοπιές, να απαντήσει δηλαδή στα βασικά ερωτήματα
▸ Τι είναι;
▸ Πώς γεννήθηκε και γιατί εξελίσσεται;
▸ Τι αξίζει και γιατί;

Mε άλλα λόγια, σκοπός της Αισθητικής είναι η γνώση και η επίγευση της Τέχνης.

ΑΙΣΘΗΤΙΚΕΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ

Η κλασική διαίρεση των αισθητικών κατηγοριών μας προσδίδει το Ωραίο, το Υπέροχο, το Χαριτωμένο, το Τραγικό, το Κωμικό. Δίπλα σε αυτές τις κύριες αισθητικές αξίες έχουν παροστεθεί και άλλες που θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν σαν ψευτο-αισθητικές, όπως είναι το ενδιαφέρον, το καινούριο, το περίεργο, ή σαν εξω-αισθητικές, όπως το μακάβριο και το φρικιαστικό.

• Το υπέροχο-υψηλό στη Τέχνη χαρακτηρίζεται από το μεγάλο μέγεθος, τη δύναμη. Είναι κάτι που ξεπερνά τις ανθρώπινες δυνάμεις, ένας θρίαμβος της ύλης, π.χ. Ένα κολοσσιαίο μνημείο. Το αίσθημα του υπέροχου είναι δεμένο με αισθήματα κατάπληξης και δέους, αισθήματα αντίθετα από την αγάπη και τη στοργή βέβαια. Πλησιάζοντάς το νιώθουμε μια ένταση ζωής, η οποία φέρνει μέσα μας την κάθαρση… Νιώθουμε γοητεία και θαυμασμό, εξελισσόμαστε μαζί του.
• Το χαριτωμένο χαρακτηρίζεται από το εύθραυστο, το μικρό όγκο, τη λίγη δύναμη, την κίνηση με άνετο και ταιριαστό τρόπο. Είναι ένας θρίαμβος της μορφής επάνω στην ύλη. Το χαριτωμένο γεννά την εντύπωση της ελαφρότητας, της κομψότητας, της αβρότητας, με μια λέξη της Χάρης. Φέρνει αισθήματα αγάπης, στοργής, συμπάθειας.
• Το τραγικό χαρακτηρίζεται από τη σύγκρουση ανθρωπίνων αισθημάτων, ιδεών και πράξεων. Σύγκρουση του ανθρώπου με τον άνθρωπο, με την κοινωνία, με την τάξη του κόσμου, με τη μοίρα. Στο τραγικό συνυπάρχουν δύο τάξεις συναισθημάτων
i. Από τη μια μεριά είναι ο φόβος και ο πόνος από τα πάθη και το βασανισμό των ηρώων.
ii. Από την άλλη, η ανάταση, η κάθαρση, ο εξαγνισμός, τα αισθήματα ηθικού μεγαλείου, θαυμασμού και λύτρωσης.

Το τραγικό δε συνίσταται από μια απλή και άσκοπη εξιστόρηση των παθών αλλά αποκαλύπτει μέσα από αυτά ένα βαθύτερο νόημα της ζωής της ίδιας. Ο ήρωας συντρίβεται για χάρη μιας ιδέας. Έτσι, στο τραγικό πραγματοποιείται η νίκη της συνείδησης, η νίκη του ιδανικού επάνω στις αντιξοότητες. Γι αυτό, εν τέλει, δε μας συντρίβει ψυχολογικά* μας λυτρώνει! Αισθητικά, το τραγικό πραγματοποιείται κυρίως από τα είδη της Τέχνης που ο άνθρωπος είναι συστατικό στοιχείο τους, δηλαδή από τη λογοτεχνία και το θέατρο.

• Το κωμικό χαρακτηρίζεται βασικώς από ένα ασυμβίβαστο, συνήθως αναπάντεχο μπορούμε να πούμε, αναμεταξύ ανθρώπων, αντικειμένων, γεγονότων, σκέψεων. Αυτό το ασυμβίβαστο έχει δύο αποτελέσματα
i. Βγάζει τα γεγονότα από την κανονική τους σειρά, από κάποια ισορροπία ή αρμονία και μας τα δείχνει αναποδογυρισμένα, αταίριαστα.
ii. Τα στοιχεία αυτά χάνουν τη σοβαρότητά τους, χάνουν την αξία τους και τελικά ευτελίζονται

Σαφής συνέπεια αυτών των δύο ψυχολογικών διαδικασιών είναι η αίσθηση που αφήνει το κωμικό, η ευθυμία συνοδευόμενη από γέλιο. Το κωμικό, επίσης, ΔΕ φέρνει ανάταση και εξαγνισμό, το αποτέλεσμά του είναι πιο πολύ ψυχαγωγικό και “παιδαγωγικό”.

Το κωμικό έχει σαν προϋπόθεση το ότι η κατάσταση που το προκαλεί είναι αβλαβής και αθώα, κάτι σαν παιχνίδι. Αλλιώς, προκαλεί θλίψη και όχι ευθυμία. Υπάρχει, ωστόσο, η γνώμη πως σε κάθε κωμικό, ακόμη και στο πιο αθώο, υπάρχει μια αιχμή, πως δηλαδή η προκληθείσα ευφορία προέρχεται από ένα αίσθημα υπεροχής και υπεροψίας που νιώθουμε, επειδή κάτι πέφτει στην εκτίμησή μας ή το νιώθουμε κατώτερό μας.

Το κωμικό παρουσιάζεται με δύο κυρίως μορφές :

a. Το καθαρά κωμικό, δηλαδή το κωμικό χωρίς κάποια βαθύτερη σημασία, όπως π.χ. Το κωμικό του Χοντρού και του Λιγνού.
b. Το κωμικό με σημασία, που είναι η σύνθεση αστειότητας και σοβαρότητας, όπως π.χ. Η κωμωδία χαρακτήρων και η γελοιογραφία. Σε αυτή τη μορφή ανήκει η σάτιρα, η ειρωνεία και το χιούμορ.

Μια γενικευμένη θεώρηση μας προτρέπει στο να σκεφτούμε πως το “ωραίο” μπορεί να μη χαρακτηρίζεται από ειδικά γνωρίσματα, παρά να είναι μια συγχώνευση των γνωρισμάτων των άλλων αισθητικών κατηγοριών. Αν αυτό συμβαίνει, τότε δεν θα πρέπει να τοποθετήσουμε το ωραίο δίπλα στις άλλες αισθητικές κατηγορίες, αλλά στην κορυφή τους σαν γενική αισθητική έννοια. Από τη σκοπιά αυτή, το “ωραίο”, σε πλατιά έννοια, μπαίνει στην κορυφή της αισθητικής πυραμίδας και ταυτίζεται, έτσι, με το αισθητικά αξιόλογο.

Κοινωνιολογικές ερμηνείες

Η θεωρία που γνώρισε ιδιαίτερη επιτυχία σαν θεωρία του περιβάλλοντος, είναι αυτή του Ιππολύτου Ταιν, 1828-1893. Ο Ταιν ήταν Γάλλος ιστορικός, φιλόσοφος και κριτικός. Σημαντικό έργο του αποτελεί η “Φιλοσοφία της Τέχνης”, που προσπάθησε να εφαρμόσει τη δική του θεωρία για την επίδραση του περιβάλλοντος στο δημιουργό του έργου, στη διαδικασία παραγωγής του έργου, στη θέαση ή ακρόασή του από το κοινό. Για να εξηγήσει το αισθητικό φαινόμενο, αναφέρεται σε τρεις κύριους παράγοντες οι οποίοι επενεργούν απ’ έξω πάνω στον καλλιτέχνη-δημιουργό και διαμορφώνου, εν τέλει, τις μορφές της Τέχνης

▸ Στη φυλή
▸ Στο φυσικό περιβάλλον και το κλίμα
▸ Στην ιστορική στιγμή

Οι δύο πρώτοι παράγοντες παραμένουν σταθεροί, ενώ η ιστορική στιγμή καθορίζει τις μεταβολές της Τέχνης στο ιστορικό μιας κοινωνίας, συμπεριλαμβανομένων των διαδραματιζούμενων πολιτικών τεκτενόμενων.

Σήμερα, η θεωρία αυτή δεν μπορεί να γίνει εξ’ ολοκλήρου αποδεκτή, αφού ένας περιορισμένος αριθμός παραγόντων για την εξήγηση ενός τόσο πολυσύνθετου φαινομένου, όπως είναι το αισθητικό, δε μας ικανοποιούν πλέον. Ωστόσο, αυτό επ’ ουδενί δε μειώνει την ιστορική σημασία της θεωρίας του Ταιν.

Οι σχέσεις που συνδέουν ένα οποιοδήποτε άτομο και φυσικά τον καλλιτέχνη με την κοινωνία στην οποία ανήκει και δρα, στη γλώσσα της σύγχρονης κοινωνιολογίας εκφράζονται με τον όρο “μορφές κοινωνικότητας”. Μπορούμε να διακρίνουμε τρία διαφορετικά επίπεδα κοινωνικών σχέσεων που δεν έχουν την ίδια σημασία και αξία για την κοινωνιολογική αντιμετώπιση της Τέχνης. Αυτές είναι : οι κοινωνικές σχέσεις της μάζας, η κοινότητα, η ουσιαστική και πλήρης επικοινωνία.

• Η συμπεριφορά της μάζας είναι αυτή που παρουσιάζεται σε ορισμένα κοινωνικά στρώματα, τα οποία είναι ολοκληρωτικά ακατατόπιστα στα ζητήματα της Τέχνης και παραμένουν κλειστά μπροστά στα πραγματικά επιτεύγματά της. Αυτά τα κοινωνικά στρώματα αγαπούν κάθε τι πομπώδες, ανούσιο, κραυγαλέο και σχεδόν πάντοτε κακόγουστο. Ωστόσο, από κοινωνιολογικής πλευράς, το είδος αυτό της τέχνης παρουσιάζει ενδιαφέρον απλά επειδή εκφράζει το είδος της συγκεκριμένης συμπεριφοράς της μάζας. Φτάνει να το τοποθετήσουμε στο αισθητικό επίπεδο στο οποίο πραγματικά ανήκει και να το διακρίνουμε από τη λαϊκή τέχνη.
• Οι σχέσεις της κοινότητας ανήκουν σε μια πιο υψηλή και περισσότερο οργανωμένη βαθμίδα κοινωνικής συμπεριφοράς. Πρόκειται για Σχολές που εκθέτουν τις αρχές τους, για καλλιτεχνικά σωματεία, όπου οι σχέσεις που έχουν τα μέλη μεταξύ τους είναι σχέσεις κοινότητας. Σχέσεις κοινότητας είναι, ακόμη, οι σχέσεις του καλλιτέχνη με τα εκπαιδευτικά ιδρύματα στα οποία έχει φοιτήσει, αρχής γενομένης από το δημοτικό σχολείο έως και το Πανεπιστήμιο ή τη Σχολή Καλών Τεχνών που φοίτησε.
• Οι σχέσεις ουσιαστικής συμμετοχής είναι σχέσεις βαθύτερης ή πλήρους επικοινωνίας με απόλυτη ταύτιση γύρω από ένα ιδανικό. Εδώ οι καλλιτέχνες δεν περιορίζονται μόνο στα πλαίσια της εποχής, αλλά συναντούν από την ποιότητα της έμπνευσής τους, τούς μεγάλους δημιουργούς όλων των εποχών.