70 ΧΡΟΝΙΑ: Βήμα-βήμα και με σκληρές μάχες η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης

του Τάκη Κατσιμάρδου //

Ο ΕΛΑΣ περικύκλωσε και μπήκε ελευθερωτής στην πόλη κατά παράβαση της συνθήκης της Καζέρτας μεταξύ Αγγλων, κυβέρνησης και ΕΑΜ.

Η πολιτικοστρατιωτική ηγεσία του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ στη συγκέντρωση για την απελευθέρωση

Ούτε αποχώρησαν συντεταγμένα ούτε αμαχητί παρέδωσαν τη Θεσσαλονίκη οι Γερμανοί κατακτητές. Κι ύστερα μπήκε, τάχα, Ο ΕΛΑΣ για να παρελάσει…

Ο επιτελάρχης 11ης Μεραρχίας ΕΛΑΣ Θανάσης Παπαθανασίου (κατοπινός βουλευτής της ΕΔΑ, αναφέρει επιγραμματικά:

«Η απελευθέρωση της πόλης δεν ήταν κάτι που έγινε ως εκ θαύματος. Ήταν το αποτέλεσμα σκληρών συγκρούσεων από τη μία μεριά ανάμεσα στο ΕΛΑΣ και τις άλλες εθνικοαπελευθερωτικές οργανώσεις, εναντίον των Γερμανών, οι οποίοι ήταν ασύγκριτα αριθμητικά υπέρτεροι και άριστα εξοπλισμένοι, και των συνεργατών τους…Έτσι λοιπόν ο ΕΛΑΣ αντιμετώπιζε όχι μόνο τις εχθρικές δυνάμεις, αλλά και όλες τις άλλες δυνάμεις οι οποίες ήταν σημαντικές και οι οποίες δρούσαν κατά ένα τρόπο πιο έμπειρο απ΄ ότι οι Γερμανοί, διότι γνώριζαν πρόσωπα και πράγματα, τόπους κλπ»

Το «θαύμα» προετοιμάστηκε από τις αρχές Σεπτεμβρίου και ενώ ήδη οι κατακτητές συμπτυσσόμενοι άρχισαν από το νότο της χώρας να κινούνται προς βορά.

Ο διοικητής των δυνάμεων του ΕΛΑΣ ήταν σαφής:

«Αι προθέσεις της ΟΜΜ (Ομάδα Μεραρχιών Μακεδονίας) είναι να μπορέσουμε:

-Να καταλάβουμε τη Θεσσαλονίκη έγκαιρα ,ώστε να προλάβουμε κάθε ανωμαλία και να τηρήσουμε παραδειγματική τάξη και εν ανάγκη να βοηθήσουμε Συμμαχικά στρατεύματα που θα βοηθήσουν κι αυτά στην απελευθέρωση του τόπου μας.

-Να καταλάβουμε τα ζωτικά κέντρα της Ανατολικής Μακεδονίας και Δυτικής Θράκης και ν΄ αρπάξουμε όσο μπορέσουμε βουλγαρικό υλικό ιδιαίτερα σε οπλισμό και πυρομαχικά…

Για να είμαστε έτοιμοι να πραγματοποιήσουμε τα παραπάνω να γίνουν από τώρα τα παρακάτω:

…Κατά τέτοιο τρόπο ώστε:

α) Να είναι σε θέση να καταλάβη έγκαιρα τη Θεσσαλονίκη, να κάμη όσο περισσότερη ζημιά στους Γερμανούς, να τους αρπάξη όσα μπορέση υλικά και οπλισμό και να εγκαταστήση Ελληνικές αρχές «εν ονόματο Ενιαίας Ελληνικής Κυβερνήσεως».

β) Να είναι σε θέση να χτυπήση ή να εκμεταλλευθή κατάρρευση των Βουλγάρων και αφοπλίση την ΥΙΙ Μεραρχία που είναι στην περιοχή…

Πρέπει να κατανοηθή ότι: Δίδομε πρωταρχική σημασία στην κατάληψη της Θεσσαλονίκης …»

Σστατιωτική Διοίκηση Ο.Μ.Μ 2-9-44

Καλαμπαλίκης, Μάρκος»

Το ίδιο σαφής ήταν και ο αρχηγός του ΕΛΑΣ στρατηγός Στ. Σαράφης μια βδομάδα αργότερα:

«Κύριος όγκος δυνάμεων Ομάδος δέον προσανατολισθή προς πεδιάδα και πόλιν Θες/νίκης. Μετά τούτο διοίκησις Ομάδος δέον έλθη άμεσον επαφήν με διοίκησιν ΕΛΑΣ Πόλεως Θες/νίκης δια κατάστρωσιν από κοινού σχεδίου καταλήψεως πόλεως ταύτης.»

9-9-44

Στέφανος Σαράφης

Οι «προθέσεις» αποτυπώνονται σε συγκεκριμένο σχέδιο λίγες μέρες αργότερα. Συμπεριλαμβάνονται και σενάρια:

«… ο εχθρός αποκοπείς …πιθανώς αναγκαστικώς παραμείνη εις Βαλκανικήν…

Ειδικώτερον οι Γερμανοί θα εκκενώσουν συντόμως την Θεσσαλονίκην ή θα κλεισθούν εντός αυτής μέχρι παραδόσεως…

Ιδέα ενεργείας Ο.Μ.Μ.

Να συγκεντρώσει ισχυράς δυνάμεις εις επίκαιρα σημεία περί την Θεσσαλονίκην, αι οποίαι εγκαίρως πληροφορημέναι να εισέλθουν εις αυτήν από όλας τας κατευθύνσεις…»

16-10-44

ΕΛΑΣ προς την Ο.Μ.Μ.

Περισφίγγει ο κλοιός

Βαθμιαία οι δυνάμεις του 31ου Συντάγματος περισφίγγουν τον κλοιό γύρω από τη Θεσσαλονίκη, μαζί με το 19ο Σύνταγμα Νιγρίτας, που κάλυπτε τον βορειανατολικό τομέα μέχρι το Επταπύργιο και το 3ο Τάγμα του 13ου Συντάγματος Κιλκίς, στην περιοχή από το Επταπύργιο μέχρι και την οδό Λαγκαδά. Παράλληλα, στη νότια πλευρά της πόλης υπήρχαν τμήματα του 50ου και του 16ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ.

Ήδη από τις πρώτες μέρες του Οκτωβρίου 1944, ομάδες αυτών των μονάδων, σε συνεργασία με τον εφεδρικό ΕΛΑΣ της πόλης προκαλούσαν φθορές στα εχθρικά τμήματα και ταυτόχρονα προστάτευαν διάφορα καίρια σημεία και υποδομές.

Τις παραμονές της απελευθέρωσης η εικόνα, που σχηματίζεται σύμφωνα με τα στοιχεία της Εταιρίας Διάσωσης Ιστορικών Αρχείων είναι οι εξής:

«Τα πλήγματα που καταφέρει ο ΕΛΑΣ κατά των γερμανικών τμημάτων είναι συνεχή. Οι σκληρότερες μάχες γίνονται στα ανατολικά της πόλης όπου οι δυνάμεις του 31ου Συντάγματος, κατορθώνουν, έχοντας και θύματα, να εκδιώξουν τους χιτλερικούς κατακτητές από τα Βασιλικά και στη συνέχεια από το αεροδρόμιο του Σέδες και τη Γεωργική Σχολή, ενώ άλλα τμήματα εισέρχονται από τους Καπουτζήδες, τη σημερινή Πυλαία και τη Χαριλάου. Παράλληλα, δυνάμεις των 13ου, 16ου και 19ου Συνταγμάτων του ΕΛΑΣ εκδιώκουν τους Γερμανούς από τα βόρεια της Θεσσαλονίκης και απελευθερώνουν την Άνω Πόλη ακόμη από τις 26 Οκτωβρίου, την ημέρα του Αγίου Δημητρίου. Ενώ η περικύκλωση της Θεσσαλονίκης ολοκληρώνεται από τα τμήματα του 50ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ που δρούσε στα Πιέρια και τμήμα του ΕΛΑΝ, του ναυτικού των ανταρτών, ξεκινώντας από την Ιερισσό, καταλάμβανε τμήμα του λιμανιού…» (http://www.edia-makedonia.gr/)

Δυναμική κατάληψη

Το μείζον πρόβλημα για την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης από τον ΕΛΑΣ ήταν η συμφωνία της Καζέρτας. (26 Σεπτεμβρίου 1944). Εκεί υπήρχε όρος που απαγόρευε στον ΕΛΑΣ να διαβεί τον Αξιό για να μπει στη συμπρωτεύουσα.

Σύμφωνα με τον Γρ. Φαράκο («Ο ΕΛΑΣ και η εξουσία», τ. 1-2. εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2000) «η ηγεσία, όμως, του ΕΑΜ-ΚΚΕ προσανατόλιζε αντιθέτως τις μονάδες του ΕΛΑΣ. Μετά την Καζέρτα, για να παρακάμψει (στην ουσία παραβιάσει) τις δεσμεύσεις της, τα τμήματα του ΕΛΑΣ δεν διαβαίνουν τον Αξιό, αλλά μέσω θαλάσσης, διαπεραιώνονται στη Θεσσαλονίκη και την καταλαμβάνουν.

Αν τα πράγματα λεχθούν με το όνομά τους, η περίπτωση είναι δυναμική κατάληψη, σε ένα κομμάτι της χώρας, της εξουσίας από τον ΕΛΑΣ…»

Κλασική παραμένει η παλιότερη σχετική εκτίμηση του Φ.Ν. Γρηγοριάδη («Βρετανοί, το αντάρτικο, απελευθέρωσις» τ. 8, εκδ. Νεόκοσμος, Αθήνα 1974) :

«Με ερμηνείες και παρερμηνείες της Καζέρτας, Βρετανοί και Κυβέρνησις εκδηλώνουν την επιθυμία να μην εισέλθει ο ΕΛΑΣ στη Θεσσαλονίκη. Και απόφασι να μην καταλάβη την περιοχή μεταξύ των ποταμών Αξιού και Στρυμόνος. Δεν θα γίνη ούτε το δεύτερο και πολύ περισσότερο το πρώτο.

Δεν ενδίδει εύκολα ο Μπακιρτζής (μαζί με τον Μάρκο Βαφειάδη και τον στρατηγό Καλαμπαλίκη ήταν στην ηγεσία της Ομάδας Μεραρχιών Μακεδονίας του ΕΛΑΣ) σε τέτοιες υποδείξεις. Παρουσιάζεται πιο άκαμπτος από τους άλλους ηγέτες του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ…

Έτσι με πρωτοβουλίες της ΟΜΜ και παρά τη σχετική αβουλία του Γενικού (Στρατηγείου):

-Θα διαλυθούν όλες οι ελπίδες των εξωεαμικών και των αντιεαμικών για την παραμονή του ΕΛΑΣ, έξω και μακρυά από τη Θεσσαλονίκη.

-Θα διαλυθούν, όμως, και όλοι οι φόβοι τους για αιματηρή εισβολή. Αναίμακτος γίνεται και της Συμπρωτεύουσας η απελευθέρωσις…»

Η ίδια εκτίμηση επαναλαμβάνεται και στην πεντάτομη συλλογική «Ιστορία της Αντίστασης 1940-45» (επιμέλεια Β. Γεωργίου, εκδ. Αυλός. 1979) :

«Η προώθηση των δυνάμεων της 10ης και 11 ης μεραρχίας του ΕΛΑΣ προς τη Θεσσαλονίκη προκάλεσε τις παραστάσεις των Άγγλων στο Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ. Και το ΓΣ με τη σειρά του ζήτησε επανειλημμένα εξηγήσεις από την ΟΜΜ, για την προώθηση αυτή των τμημάτων της. Η ΟΜΜ, μη εφαρμόζοντας τις διαταγές προωθούσε τις δυνάμεις της ανατολικότερα. Τα τμήματα της 10ης και 11ης και ορισμένα τμήματα της 9ης μεραρχίας του ΕΛΑΣ πέρασαν τον Αξιό και στις 26-27-28 και 29 του Οκτώβρη χτύπησαν τα τελευταία υπολείμματα γερμανικών στρατευμάτων που υποχωρούσαν και απελευθέρωσαν τη Θεσσαλονίκη. Μαζί με τ΄ άλλα τμήματα του ΕΛΑΣ στις 30 του Οκτώβρη έκανε διείσδυση στην πόλη και τμήμα του 19ουΣυντάγματος του ΕΛΑΣ που ματαίωσε τη ανατίναξη του ηλεκτρικού σταθμού εργοστασίου Αγ. Δημητρίου…»

Έχει επομένως τη σημασία του ο τρόπος που γνωστοποιείται από το στρατηγείο του ΕΛΑΣ η απελευθέρωση, όπως έχουμε δει.

Έφιππο τμήμα του ΕΛΑΣ στους δρόμους της πόλης

Ο «ύποπτος» ρόλος του Άρη

Ο Άρης με τον τρόπο, που θέτει το ζήτημα, υπογραμμίζοντας το λαϊκό ενθουσιασμό, δικαιώνει έμμεσα την «παραβίαση» της συμφωνίας της Καζέρτας (με το βασικό της όρο αρχιστράτηγος όλων των στρατιωτικών δυνάμεων για την Ελλάδα οριζόταν ο Ρ. Σκόμπυ).

Ο Άρης, προφανώς μετά από συμμαχικά διαβήματα και πιέσεις προς τον ΕΛΑΣ, θα επανέλθει με άλλη διαταγή από τη Λαμία για να τηρηθούν οι όροι της Καζέρτας, εκ των υστέρων και αφού έχει συντελεστεί η δυναμική κατάληψη και έχουν εγκατασταθεί οι ΕΑΜικές αρχές:

«Κατόπιν διαταγής αντιστρατήγου Σκόμπυ. Εφ΄ εξής απαγορεύεται είσοδος εις Θεσ/νίκην τμημάτων ΕΛΑΣ. Προερχομένων εξ ορεινών περιοχών Θράκης-Μακεδονίας και Β. Ηπείρου. Ανευ συγκαταθέσεως Υποστρατήγου Αβραμίδου. Ομοίως απαγορεύεται μετακίνησις τμημάτων εξ άνω περιοχών προς Θεσ/νίκην. Ητοι χώρον περί πόλιν ταύτην. Ανατολικώς και δυτικώς Αξιού ποταμού». Τότε πλέον δεν είχε νόημα η διαταγή.

Διάσωση υποδομών

Αλλά ας επανέλθουμε στην απελευθέρωση, με την προσθήκη ότι η απόπειρα του ΕΑΜίτη μητροπολίτη Κοζάνης Ιωακείμ, για μια άνευ όρων παράδοση όλων των γερμανικών στρατευμάτων και των συνεργατών τους στη διοίκηση του ΕΛΑΣ δεν απέδωσε. Η προσπάθεια αυτή για ν’ αποφευχθούν καταστροφές και απώλειες αμάχων.

Ετσι ο ΕΛΑΣ παίρνει διαταγή να μπει στην πόλη. Ιδού πως περιγράφει την κατάσταση ο θεσσαλονικιός δημοσιογράφος Σπ. Κουζινόπουλος στις σελίδες της ΕΔΙΑ- Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας:

«Οι γερμανικές στρατιωτικές δυνάμεις που βλέπουν πλέον ότι είναι αδύνατη η παραμονή τους στη Θεσσαλονίκη, πριν υποχωρήσουν από την πόλη, ναρκοθετούν ζωτικούς χώρους της για να προκαλέσουν τη γενική παράλυση της ζωής της Θεσσαλονίκης. Έτσι προχωρούν σε δυο ανατινάξεις στο χώρο του λιμανιού. Κι ακόμη, επιχειρούν να ανατινάξουν το παγιδευμένο με εκρηκτικά κεντρικό υδραγωγείο της πόλης, στην περιοχή της Παναγίας Φανερωμένης και την Ηλεκτρική Εταιρία. Τους προλαβαίνει όμως τμήμα του 13ου Συντάγματος και τους τρέπει σε φυγή, σώζοντας έτσι το υδραγωγείο και την Ηλεκτρική, εξασφαλίζοντας την υδροδότηση και ηλεκτροδότηση της πόλης. Ενώ παράλληλα, λόχος του εφεδρικού ΕΛΑΣ μυλεργατών, που αποτελούνταν από 120 άτομα, κύκλωσε γερμανικό τμήμα που είχε υπονομεύσει τις σιταποθήκες και τους αλευρόμυλους Αλλατίνι και ετοιμάζονταν να τους ανατινάξει..»

Από τα ξημερώματα της 30ης Οκτωβρίου δόθηκαν κι άλλες μάχες. Όπως στη Μοναστηρίου και στο κτίριο της ΧΑΝΘ, που έληξε με την παράδοση των φασιστικών δυνάμεων στα τμήματα του ΕΛΑΣ. Κάτω από τη συνεχή πίεση οι Γερμανοί και αρκετοί συνεργάτες τους αναγκάστηκαν να συμπτυχθούν στα υψώματα του Ωραιοκάστρου. Εκεί τους περίμενε το 2ο Τάγμα του 13ου Συντάγματος. Οι συγκρούσεις στην περιοχή αυτή υπήρξαν σκληρές με αρκετές απώλειες.

>> Διαβάστε το Α΄ Μέρος του Αφιερώματος: «Μπορεί το ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ να φοβίζουν ακόμη και σήμερα;»

>> Διαβάστε το Γ΄ Μέρος του Αφιερώματος: «Ο ΕΛΑΣ ελευθερώνει, το ΕΑΜ ασκεί την εξουσία»