ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ – ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1944: Η Αριστερά στην κυβέρνηση, απεργίες και διαμαρτυρίες εργαζομένων στους δρόμους

του Τάκη Κατσιμάρδου //

Οι εκπρόσωποι   του ΕΑΜ στα οικονομικά  υπουργεία αντιμέτωποι με “μνημόνιο”  και “προαπαιτούμενα” made in England. Αντάλλαγμα η “συμμαχική βοήθεια” για την  αντιμετώπιση της πείνας και της ανθρωπιστικής κρίσης αμέσως μετά την απελευθέρωση  από τους ναζί .

Συνάντηση του Αλέξανδρου Σβώλου και του Άγγελου Αγγελόπουλο με το Γεώργιο Παπανδρέου στο περιθώριο του Συνεδρίου του Λιβάνου

“Πρώτη φορά Αριστερά” με κινητοποιήσεις  και απεργίες; Όχι!  Για την ιστορική “πρώτη φορά” χρειάζεται να γυρίσουμε εφτά δεκαετίες πίσω. Τότε θ΄ “ανακαλύψουμε” κι ορισμένες άλλες  αναλογίες με σημερινές καταστάσεις. Για παράδειγμα ,  η βοήθεια από εταίρους προς τη χώρα είχε συνδεθεί και τότε με ισοσκελισμένους προϋπολογισμούς, μειώσεις μισθών και απολύσεις εργαζομένων. Η αντιμετώπιση της πείνας και της ανθρωπιστικής κρίσης,  με “προαπαιτούμενα”,  που έθεταν οι σύμμαχοι. Κοινώς, με προγράμματα λιτότητας made in England την περίοδο απελευθέρωσης της χώρας από τους ναζί κατακτητές.

Το υπουργικό συμβούλιο της Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας, με Πρωθυπουργό το Γεώργιο Παπανδρέου. Κάιρο 25 Μαΐου 1944

Ριζικά διαφορετικές οι εποχές, αλλά μεγάλος ο πειρασμός για συσχετίσεις.

Οι υπουργοί της Αριστεράς , αμέσως μετά την απελευθέρωση, αντιμετώπισαν το δίλημμα: Συμμαχική βοήθεια σε τρόφιμα – άλλα είδη πρώτης ανάγκης και μέτρα οικονομικής “ανασυγκρότησης” ή πείνα για την πλειονότητα του πληθυσμού και συσσώρευση οικονομικών ερειπίων στην κατεστραμμένη λόγω της γερμανικής κατοχής χώρα;

Κατ΄ αρχάς, να θυμηθούμε ότι η Αριστερά συμμετέχει για πρώτη φορά σε κυβέρνηση στη βάση της περίφημης  συμφωνίας του Λιβάνου (Μάιος 1944). Πρόκειται για το κυβερνητικό σχήμα της “Εθνικής Ενότητος” , με πρωθυπουργό τον Γ. Παπανδρέου.  Συγκροτήθηκε στο Κάιρο (Σεπτέμβριος 1944) , αποτελώντας  μετεξέλιξη της εξόριστης εκεί ελληνικής κυβέρνησης από τις αρχές της γερμανικής κατοχής. Στο 23μελές σχήμα συμμετείχαν, ως μειοψηφία,  πέντε υπουργοί κι ένας υφυπουργός του ΕΑΜ .  

Η κυβέρνηση  ανασχηματίζεται λίγες μέρες μετά την απελευθέρωση της Αθήνας και την έλευσή της στην πρωτεύουσα (18 και 23 Οκτωβρίου η έλευση και ο ανασχηματισμός αντιστοίχως).

Στο νέο σχήμα εξακολουθούν να διατηρούν τις ίδιες θέσεις οι ίδιοι ΕΑΜικοί υπουργοί: Αλέξανδρος Σβώλος (Οικονομικών), Άγγελος  Αγγελόπουλος (υφυπουργός Οικονομικών), Γιάννης Ζεύγος (πριν Εργασίας μετά Γεωργίας), Ηλίας Τσιριμώκος (Εθνικής Οικονομίας) Νίκος Ασκούτσης (Δημοσίων Έργων ) και Μιλτιάδης Πορφυρογέννης (Γεωργίας μετά Εργασίας).

Συμπτωματικά ή μεθοδευμένα , όπως υποστηρίζουν αρκετοί, στην Αριστερά δόθηκαν από τον αστικό πολιτικό κόσμο και τους Βρετανούς οι “φθοροποιές” και  ηλεκτρικές υπουργικές καρέκλες. Μ΄ εξαίρεση τα στρατιωτικά , τα οποία , έτσι κι αλλιώς, βρίσκονταν υπό αγγλικό έλεγχο. Αν και για διακοσμητικούς , μάλλον, λόγους στο κυβερνητικό σχήμα είχε προστεθεί ως υφυπουργός Στρατιωτικών ο ΕΑΜικός στρατηγός Πτολεμαίος Σαρηγιάννης.

Από την εγκατάσταση της κυβέρνησης στην Αθήνα , λοιπόν,  και για 45 μέρες , ως τα Δεκεμβριανά, όταν παραιτούνται οι Αριστεροί υπουργοί, το ΕΑΜ και το ΚΚΕ έχουν την ευθύνη της οικονομικής και εργατικής πολιτικής της κυβέρνησης. Συγχρόνως και τον έλεγχο των εργατοϋπαλληλικών συνδικάτων (ΓΣΕΕ, Πανυπαλληλική κ.α.)

Ο Κρις Γκουντχάουζ , επικεφαλής της Βρετανικής Στρατιωτικής Αποστολής, μ΄ εύστοχη κακεντρέχεια σημειώνει ότι ως υπουργοί  έπρεπε να ελέγχουν τους εργάτες και ως κομμουνιστές να οργανώνουν απεργίες…

Το Υπουργικό Συμβούλιο υπό το Γεώργιο Παπανδρέου πριν τις 2 Δεκέμβρη του 1944 και την αποχώρηση του ΕΑΜ.

Η τομή της “διαρρύθμισης”

Η απόπειρα αντιμετώπισης πριν απ΄ όλα του επισιτιστικού ζητήματος και των άλλων των άμεσων  εκρηκτικών οικονομικών προβλημάτων, αμέσως μετά την απελευθέρωση,  χωρίζεται σε δυο διακριτές  περιόδου.  Πριν και μετά τη « διαρρύθμιση»  (9 Νοεμβρίου 1944).

Κατά την πρώτη επιχειρήθηκε ν΄ αντιμετωπιστεί η κατάσταση με την προσφυγή στην …εκτυπωτική μηχανή.

Το επόμενο σχέδιο ήταν η καθιέρωση καινούριου νομίσματος ( νέα δραχμή) με τη Διαρρύθμιση.

Η  “συνταγή”  των Βρετανών ειδικών και του Ξ. Ζολώτα (ουσιαστικός “τσάρος” της οικονομίας ως επικεφαλής της Τράπεζας της Ελλάδος ) και η ακατανόητη  σύνδεσή του νέου νομίσματος με μια χάρτινη στρατιωτική βρετανική λίρα  (επινόηση των Άγγλων για τις στρατιωτικές συναλλαγές) επιδείνωσε την κατάσταση.

Ο εκρηκτικός υπερπληθωρισμός συνεχίστηκε. Με τις ισοτιμίες που επιβλήθηκαν εξαφανίστηκαν οι οφειλές προς το Δημόσιο και οι προπολεμικές καταθέσεις των πολιτών.

Η εκτυπωτική μηχανή ξαναμπήκε σε λειτουργία , μισθοί και ημερομίσθια έχασαν ακόμη περισσότερο την αξία τους. Το φάσμα της πείνας εξαπλώθηκε επικίνδυνα , ιδιαίτερα στις αστικές περιοχές. Η κερδοσκοπία και ο μαυραγοριτισμός γνώρισαν νέες μέρες δόξας.

Η νέα δραχμή,  που θα ισοδυναμούσε, υποτίθεται , με τη λίρα περιέπεσε στην απόλυτη αναξιοπιστία. Για παράδειγμα στις 8 Νοεμβρίου η τιμή μιας μερίδας  ψωμιού (125 γραμμάρια) από 4 δισ. έφθασε τα 100 δισ. (σε παλιές δραχμές) στις 24 Νοεμβρίου.

Η συμμαχική επισιτιστική βοήθεια , μέσω της  Βρετανικής Επιτροπής Περιθάλψεως ( προκάτοχος της ΟΥΝΡΑ και γνωστή με τ΄ αρχικά ΕΜ-ΕΛ) , του Ερυθρού Σταυρού κι άλλων φορέων,   θεωρητικά ισοδυναμούσε με 1300 θερμίδες τη μερίδα . Η κυβέρνηση διεκδικεί αύξηση της βοήθειας σε 2000 θερμίδες (όριο επιβίωσης σύμφωνα με τα στάνταρ της εποχής).

Εδώ ακριβώς εγείρονται τα βρετανικά προαπαιτούμενα για τη βοήθεια , όπως θα τα ονομάζαμε σήμερα.

Αθήνα, Οκτώβριος 1944. Η Ελληνική και η Συμμαχική ηγεσία καταθέτουν στεφάνι στο Μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη. Στο κέντρο ο Πρωθυπουργός Γεώργιος Παπανδρέου και πίσω του στα δεξιά, η ηγεσία της Αστυνομίας Πόλεων, στο κέντρο οι Νικόλαος Πλαστήρας, Παναγιώτης Κανελλόπουλος και ο Ναύαρχος Πέτρος Βούλγαρης. Αριστερά και στα αριστερά η οι εκπρόσωποι της Αριστεράς Ηλ. Τσιριμώκος, Γιάννη Ζέβγος, Αλ. Σβώλος, Αγγ. Αγγελόπουλος κ.α.

Ας τα δούμε μέσω των ΕΑΜικών πρωταγωνιστών. “Για να μας δοθούν οι 2000 θερμίδες , αναφέρει ο Σβώλος ,  χρειάστηκε να ορίσουμε τα μεροκάματα των εργατών σε ορισμένη χαμηλή κλίμακα , που μόλις επαρκούσε για τη συντήρηση της εργατικής οικογένειας”.

Ο Πορφυρογέννης μιλά για την υποχρέωση να δεχθεί “έναν ολότελα προσωρινό διακανονισμό που δεν ικανοποιεί ούτε στοιχειώδικα τη διατροφή του εργάτη”.

Ο Αγγελόπουλος είναι πιο διαφωτιστικός: οι σύμμαχοι έθεσαν τρεις περιορισμούς για τον ισοσκελισμένο προϋπολογισμό , χωρίς τους οποίους δεν θα ήταν δυνατόν να δοθεί η οικονομική ενίσχυση σε τρόφιμα και άλλα είδη. Ο μέσος μισθός των υπαλλήλων δεν έπρεπε να ξεπερνά τα 7 σελίνια της χρυσής λίρας , δηλαδή 7200 δρχ. (οι μισθοί καθορίστηκαν 4000-7200 νέες δραχμές και τα μεροκάματα 240-300). Ο προϋπολογισμός δεν θα ανέγραφε γενικότερες δαπάνες για ανοικοδόμηση ,  δημόσια έργα κ.α..

Η απάντηση δια χειρός Σβώλου γιατί το ΕΑΜ δέχτηκε τέτοια μέτρα ήταν αφοπλιστική : για ” τη διατροφή της χώρας”!

Στα “ισοδύναμα” ,που επιχειρούν να πάρουν οι ΕΑΜικοί υπουργοί συγκαταλέγονται ο έλεγχος των τιμών και η βαριά φορολογία των εχόντων και κατεχόντων. Δεν θα επιτρέψουμε, δηλώνει ο Αγγελόπουλος να κερδίσουν οι βιομήχανοι την υπεραξία από τις χαμηλές αμοιβές των εργατών τους…”

Αλλά τα νομοσχέδια , που κινούνται προς την κατεύθυνση αυτή και την υπερφορολόγηση των “πλουτισάντων ” επί κατοχής μπλοκάρονται.

Ο Γ. Σιάντος, γραμματέας του ΚΚΕ, κάνοντας εκ των υστέρων αυτοκριτική για την κατάσταση αυτή, σχολίαζε:  ¨Αντί να χαράξουν οι υπουργοί μας κατευθύνσεις επίλυσης των μεταπολεμικών προβλημάτων  και γύρω απ΄ αυτό να κινητοποιήσουμε τις δυνάμεις μας, είχε επικρατήσει η γνώμη ότι έχουμε λαϊκό κράτος , από το οποίο δεν πρέπει να ζητάμε τίποτα…”

Οι άνεργοι σ΄  εξέγερση

Οι εργατοϋπάλληλοι αντιμέτωποι με το πρόβλημα της επιβίωσης, καθώς διαψεύδονται στην πραγματική ζωή οι  μεταπελευθερωτικές προσδοκίες, βρίσκονται εγκλωβισμένοι, ενώ ο παγκόσμιος πόλεμος συνεχιζόταν ακόμη.  Ανάμεσα στις ανάγκες τους , την κυρίαρχη γραμμή της εθνικής ενότητας και τη στήριξη της συμμαχικής και κυβερνητικής πολιτικής. Περιορίζονται, όπως σημειώνουν ιστορικοί, σε “κινητοποιήσεις και δράσεις χαμηλής έντασης”

Δυο χαρακτηριστικά παραδείγματα για τις εργατικές διαθέσεις δίνουν δυο ντοκουμέντα (πριν και μετά τη ¨διαρρύθμιση”).

Η φιλοεαμική ΓΣΕΕ, σε υπόμνημά της προς την κυβέρνηση,  αναφέρει ότι ” καταβάλλει απεγνωσμένες προσπάθειες για να συγκρατήσει τη δίκαια αγανάκτηση των εργατών , αλλά η κυβέρνηση πρέπει να πάρει μέτρα: αύξηση αποδοχών, εθνικοποιήσεις, κατασχέσεις τροφίμων , εργατικό έλεγχο σ΄ επιχειρήσεις κ.α.

Τις ίδιες ώρες ο ΕΑΜικός Τύπος κάνει λόγο για τους χιλιάδες ανέργους “που βρίσκονται σ΄ εξέγερση”.

Μετά τη “διαρρύθμιση” το ΕΑΜ υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας διεκτραγωδεί την κατάσταση , απαιτώντας μέτρα: “Δεχόμαστε φυσικά πως χρειάζονται θυσίες. Όμως δεν μπορούμε να ανεχθούμε αποκλειστικά ο εργαζόμενος λαός να τις υποστεί… Ελπίζουμε πως οι αρμόδιοι δεν θα μας αναγκάσουν να φθάσουμε στα άκρα…”

Δεν έφθασαν ως εκεί , αφού σε λίγο ανέλαβαν τη ¨λύση”  τα όπλα με τα Δεκεμβριανά…

Τα φύλλα των εφημερίδων ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ και ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ κατά τη μετάβαση από την παλιά στη νέα δραχμή

Ο Β. Μπαρτζιώτας στο Γράμμο το 1949

Υπουργοί ..που τους τύλιξαν

Ο Β. Μπαρζιώτας, γραμματέας της ΚΟΑ του ΚΚΕ εκείνη την περίοδο και αργότερα υπουργός Οικονομικών στην Προσωρινή κυβέρνηση της Ελεύθερης Ελλάδας,  περιγράφει ως εξής την κατάσταση, που διαμορφώθηκε από την οικονομική πολιτική της κυβέρνησης τον Οκτώβριο και Νοέμβριο του 1944:

«Οι βιομήχανοι χρησιμοποίησαν τη σταθεροποίηση της δραχμής , τη λεγόμενη νομισματική μεταρρύθμιση , για να κατεβάσουν τα μεροκάματα. Τραγική ειρωνεία! Οι εργάτες Αθήνας – Πειραιά έπαιρναν μικρότερα μεροκάματα στην απελευθέρωση απ΄ ό,τι επί Γερμανών. Φυσικά οι εργάτες δεν στέκονταν με σταυρωμένα χέρια.  Διαδήλωναν έξω από το πρωθυπουργικό γραφείο και τ΄ άλλα υπουργεία – κυρίως το Εργασίας με τον κομμουνιστή υπουργό Μ. Πορφυρογέννη… Έκαναν καθημερινά μακρές πορείες από τα εργοστάσια προς το κέντρο της πόλης. Το Ε(ργατικό)ΕΑΜ και οι Εργατικές Αχτίδες της ΚΟΑ στάθηκαν οι οργανωτές της πάλης αυτής. Οι εργάτες της Αθήνας και του Πειραιά έκαναν αυστηρή κριτική στο ΚΚΕ και το ΕΑΜ. Δεκάδες χιλιάδες εργάτες περνούσαν έξω από τα γραφεία της ΚΟΑ και έλεγαν:

-Να μας μιλήσει η καθοδήγηση του ΚΚΕ για τα μεροκάματα!

Πολλές εργατικές επιτροπές έρχονταν σε μένα στα γραφεία της ΚΟΑ και έλεγαν: Το ΚΚΕ πάλαιψε σκληρά επικεφαλής μας τα χρόνια της κατοχής για να κρατηθούμε στη ζωή . Γιατί τώρα σιωπά, που οι Εγγλέζοι και οι βιομήχανοι μας κόβουν τα μεροκάματα; »

Αναφέρεται, μάλιστα, και σε μια «θυελλώδικη συνεδρίαση» της ηγεσίας του ΚΚΕ, όπου οι ευθύνες επιρρίφτηκαν στον  Σβώλο, που ότι τον τύλιξαν, υποτίθεται,  οι καλαμαράδες ! (από το βιβλίο “Εθνική Αντίσταση και Δεκέμβρης 1944” )

Από αριστερά προς τα δεξιά Ν. Καρβούνης, Β. Γεωργίου, Κ. Βιδάλης, Σ. Γρηγοριάδης, Δ. Χατζής. Όρθιος ο Γενικός Γραμματέας του ΕΑΜ Θανάσης Χατζής

Η εξήγηση του Σβώλου

Σε διαφορετικό μήκος κινείται η αποτίμηση του Α. Σβώλου:

«Κανένα πρόγραμμα δεν μπορεί να ολοκληρωθεί και να αποδώσει μέσα σε 40 μέρες, όσες διάρκεσε η Κυβέρνηση εθνικής ενότητας στην Ελλάδα. Και από τις 40 αυτές μέρες τις 10 πρώτες η μισή Ελλάδα ήταν ακόμα στα χέρια των Γερμανών -η Κρήτη που θα έδινε λάδι μόλις τώρα απελευθερώνεται- και στις 5 τελευταίες η πολιτική κατάσταση ήταν τόσο κρίσιμη, που κάθε άλλη φροντίδα είχε ουσιαστικά παραμεριστεί και κυριαρχούσε μόνο η αγωνία να προληφθούν τα γεγονότα που ακολούθησαν…   Η δράση των υπουργών της αριστεράς δεν ήταν ούτε επανάσταση, ούτε «παρέκκλιση». Ήταν η σωστή γραμμή της στιγμής εκείνης, όπως και της τωρινής: Η ανασυγκρότηση έπρεπε να χαραχθεί πάνω σε δύο βάσεις: α) να μην γίνει επιχείρηση επικερδής για λίγους ανθρώπους, και β) οι θυσίες των ασθενέστερων να αντισταθμιστούν με τα βάρη που θα επιβάλλονταν στους ισχυρότερους ώμους. Κινηθήκαμε πάνω στη γραμμή αυτή, αλλά μας έλειψε ο χρόνος για να την αναπτύξουμε, να την πραγματοποιήσουμε και να την ολοκληρώσουμε. Ο ελληνικός λαός έχει τα στοιχεία για να κρίνει. Και είναι, πολιτικά, αρκετά ενήλικος ώστε να μπορεί να διακρίνει το θάρρος των υπευθύνων απ’ την άρνηση των κριτικών και την τιμιότητα των αγωνιστών απ’ την ψευτιά των δημαγωγών…» (από τη μελέτη ” Η ιστορία μιας προσπάθειας “)

Ο Τσόρτσιλ στην Αθήνα τα Χριστούγεννα του 1944

Η ανάλυση του Χατζή

Ο Θ. Χατζής, γραμματέας του ΕΑΜ ως τον Αύγουστο του 1944, προσεγγίζει διαφορετικά τις ίδιες μέρες:  

” Ο κομμουνιστικός και εαμικός τύπος  προσπαθούσε να πείσει το λαό ότι η οικονομική ανόρθωση είναι εθνικό και συμμαχικό καθήκον… Όσο προχωρούσε ο Νοέμβρης τόσο και περισσότερες επιτροπές που πολλές φορές συνοδεύονταν από πλήθη ανήσυχων και αγανακτισμένων ακόμη πολιτών , φτάνανε στη ΓΣΕΕ, στην ΚΕ του ΕΑΜ , στην ΚΕ του ΚΚΕ και στο υπουργείο Εργασίας… Μπροστά σε αυτή την κατάσταση η ηγεσία του ΚΚΕ έδωσε εντολή να γίνουν διαφωτιστικές ομιλίες σε όλες τις κομματικές βάσεις που να τονίζεται ότι πρέπει να γίνουν θυσίες και η εργατική τάξη να αναλάβει με τον ίδιο ενθουσιασμό που πολέμησε τη μάχη της παραγωγής για την ανασυγκρότηση της χώρας… Η εντύπωση που δημιουργούνταν από τις ομιλίες ήταν διαφορετική και οι αντιδράσεις των μελών και στελεχών επίσης διαφορετικές , ανάλογες με την ταξική και κοινωνική προέλευση…” (από το βιβλίο ” Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε” )

Ο Ρ. Σκόμπι, διοικητής των βρετανικών δυνάμεων στην Ελλάδα, ασκούσε εξουσία, όπως σε κατεχόμενη χώρα.

Μια σύγχρονη προσέγγιση

Ανάμεσα στ΄ άλλα εγείρεται ένα κρίσιμο ερώτημα: γιατί οι  Βρετανοί ζητούσαν σκληρά δημοσιονομικά μέτρα σε αντάλλαγμα για τη συμμαχική βοήθεια;

Ο ιστορικός  Δ. Μαριόλης , σε μια πρόσφατη μελέτη του για την “πολιτική του ΕΑΜ στα υπουργεία  και στα συνδικάτα μέχρι τα Δεκεμβριανά” δίνει την ακόλουθη απάντηση: ” Η βρετανική πολιτική οργάνωσε την παροχή βοήθειας με πολιτικά κριτήρια θέτοντας ως προτεραιότητα όχι την οικονομική ανασυγκρότηση της χώρας , αλλά την αποδυνάμωση του ΕΑΜ. και τη διαμόρφωση ενός ηγεμονικού πολιτικού και κοινωνικού αντιεμικού μπλοκ εξουσίας… Χρησιμοποιούσαν με συνέπεια και αποτελεσματικότητα το πανίσχυρο μέσο της παροχής της προς τους λιμοκτονούντες … εκβιάζοντας , ώστε να επιβάλλουν τις οικονομικές κατευθύνσεις που εκείνοι επιθυμούσαν στους εαμικούς υπουργούς και να διαμορφώσουν ελεγχόμενα δίκτυα διανομής αποκλείοντας τις εαμικές οργανώσεις και ανατρέποντας την πολιτική ηγεμονία τους” (από τη μελέτη ” Η αδύνατη ταξική ανακωχή”)

Στην αγορά της Αθήνας αμέσως μετά την απελευθέρωση.

Η αντιμετώπιση της πείνας ήταν το μέγιστο πρόβλημα της Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας και χωρίς συμμαχική επισιτιστική βοήθεια ο θάνατος θα θέριζε πάλι.

INFO

http://www.kapsimi.gr/i-adynati-taksiki-anakoxi

http://dea.org.gr/

http://www.efsyn.gr/arthro/anatomia-tis-eamikis-exoysias

http://www.efsyn.gr/arthro/o-adysopitos-taxikos-ehthros

http://www.constitutionalism.gr/site/?p=422

http://istorikoarxeio.blogspot.gr/2013/12/1941-1944.html