Fractal

Μέρος 3ο: Οι Παρισινοί στη Νίκαια, εμείς στα Φάληρα

του Τάκη Κατσιμάρδου //

 

Η περίφημη εξέδρα του Φαλήρου

Η περίφημη εξέδρα του Φαλήρου

Συνήθως λέγεται ότι τα «μπάνια του λαού» είναι μια μεταπολεμική παράδοση. Πρόκειται για ανακρίβεια. Από τότε που οι νεοελληνικές παραλίες άρχισαν να γίνονται προσβάσιμες σιγά – σιγά αναδεικνύονται σε «θεσμό». Η διάδοσή τους είναι ευθέως ανάλογη με την εξέλιξη των μαζικών μεταφορικών μέσων. Σε πρώτη φάση με τον σιδηρόδρομο και το τραμ (τροχιόδρομο). Σ’ αυτά τα μέσα οφείλεται και η μυθική διάσταση που προσλάβανε τα «Φάληρα» στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα.

 

Η φαληραμανία, όπως την αποκάλεσε ο Ροϊδης, αναπτύχθηκε πάνω σε σιδηροτροχιές. Τη δεκαετία του 1880 κατασκευάζεται ο μύθος του Νέου Φαλήρου και της αθηναϊκής «μπελ επόκ». Αν κατεβαίνουν οι «Παρισινοί στη Νίκαια, εμείς ροβολάμε στο Φάληρο», περηφανεύονταν οι Αθηναίοι! Μια μυθολογία, που θα συντηρείται έως τα ύστερα χρόνια του Β Παγκοσμίου Πολέμου, όταν πια θα έχουν παρακμάσει τα «Φάληρα». Για παρηγοριά μπροστά στο σκληρό παρόν, συνήθως εφευρίσκεται ένας «απολεσθείς παράδεισος», ο οποίος στην πραγματικότητα ουδέποτε υπήρχε…

Λουόμενες στα νερά του Φαλήρου

Λουόμενες στα νερά του Φαλήρου

Μέχρι τότε το Φάληρο ήταν μια ελώδης έκταση, που κρινόταν κατάλληλη μόνο για την εγκατάσταση «μακελειού», δηλαδή σφαγείων, από το Δήμο Πειραιά. Αυτό ήταν και το επιχείρημά του τελευταίου, όταν αντέδρασε στη συμφωνία κράτους και Αγγλικής Εταιρείας (1868-69) για τη σιδηροδρομική σύνδεση Αθήνας-Πειραιά. Στη σύμβαση προβλεπόταν και η ανέγερση θαλάσσιων λουτρών στο Φάληρο. Αυτό θεωρήθηκε επιζήμιο για τον Πειραιά, αφού έτσι θα μειωνόταν η κίνηση στα δημόσια «λουτρά Μουνιχίας» (Πασαλιμάνι).

Οι Πειραιώτες, μάλιστα, πρότειναν να ανεγείρουν οι ίδιοι λουτρά στο Νέο Φάληρο, αλλά δεν εισακούστηκαν. Όσο για τα λουτρά στο Πασαλιμάνι -την πρώτη οργανωμένη νεοελληνική πλαζ- είχαν δίκιο.

Πολύ γρήγορα ερήμωσαν. Δεν έμεινε ίχνος τους. Όταν άρχισαν να κυκλοφορούν τα ατμοκίνητα τρένα μεταξύ Αθήνας και Πειραιά το 1869 (η διαδρομή από το Θησείο χωρίς ενδιάμεσους σταθμούς διαρκούσε γύρω στα 15 λεπτά), οι Αθηναίοι έφταναν στην παραλία του Νέου Φαλήρου μέσω διακλάδωσης της γραμμής (η αρχική γραμμή επαναχαράχτηκε στη σημερινή θέση της το 1883).

Τα κλειστά μικτά μπάνια δεν ήταν μια ελληνική "εφεύρεση". Υπήρχαν στις περισσότερες χώρες

Τα κλειστά μικτά μπάνια δεν ήταν μια ελληνική “εφεύρεση”. Υπήρχαν στις περισσότερες χώρες

Έρχεται και το τραμ

Από το 1882-83 στα Φάληρα θα οδηγεί και ο τροχιόδρομος. Κατ’ αρχάς με τραμ που έσερναν άλογα, μια πενταετία αργότερα ατμοκίνητα -ο περίφημος «Κωλοσούρτης»- και στις αρχές του νέου αιώνα, ηλεκτροκίνητα.

Μια αντιπροσωπευτική περιγραφή της διαδρομής του Νέου Φαλήρου από την ασημότητα στη «δόξα» υπάρχει σε κείμενο του 1881.

Το παραθέτει ο Ν. Κτενιάδης, ένας από τους πρώτους ιστορικούς των ελληνικών σιδηροδρόμων: «Προ δεκαπέντε ετών το Φάληρον ήτο εντελώς έρημον, ο δε Πειραιεύς ευρίσκετο εις μαρασμώδη κατάστασιν. Οι λουόμενοι κατήρχοντο εν αμάξαις εις τα εν Πειραιεί λουτρά της λεγόμενης Μουνυχίας ή εις το Φάληρο, σήμερον λεγόμενον παλαιόν (ήταν τότε ένα μικρό ψαραχώρι), κατ αντίθεσιν του σήμερον ιδρυθέντος νέου.

Τας δε μικράς νύχτας του θέρους διήρχοντο ως ηδύναντο κάλλιον ή χείρον οι Αθηναίοι των χρόνων εκείνων, οίτινες καίπερ μόλις ολίγα έτη αφιστάμενοι των καθ ημάς ημερών , φαίνονται ανήκοντες εις τους προϊστορικούς χρόνους…»

Αλλά οι Αθηναίοι , συνεχίζει, «εξεπολιτίσθησαν» έκτοτε και στο Ν. Φάληρο «εδημιουργήθη νέος κόσμος. Η γέννησις αυτού οφείλεται εις τον σιδηρόδρομον απ¨ Αθηνών εις Πειραιά. Το πρώτον βήμα υπήρξεν η κατασκευή βραχυτάτης διακλαδώσεως χάριν των λουτρών. Το μικρόν κατάστημα του σταθμού περιέλαβε ξενώνα και εστιατόριον, μετ ολίγον ιδρύθη ξυλόπηκτον υπαίθριον θέατρον…»

Αυτό ήταν η αρχή. Θα ακολουθήσουν τα αμέσως επόμενα χρόνια πράγματα και θαύματα στο θέρετρο πολυτελείας του Φαλήρου.

Στη φαληρική ακτή με σαλονάτες αμφιέσεις

Στη φαληρική ακτή με σαλονάτες αμφιέσεις

Οι αντιδράσεις στη φαληρική ανάπτυξη

Για τη δημιουργία λουτρών στο Νέο Φάληρο δεν αντέδρασε μόνο ο Δήμος Πειραιά, αλλά και… «εθναμύντορες» της εποχής. Έκριναν πως ήταν βεβήλωση να μετατραπεί σε χώρο αναψυχής το μέρος, όπου είχε πέσει ο Καραϊσκάκης και οι συναγωνιστές του για τη λευτεριά της πατρίδας.

Ο ποιητής Αχ. Παράσχος έγραψε και σχετικό πόνημα («Οι νεκροί του Φαλήρου καυτηριάζοντας εκείνους που είχαν αυτή την ιερόσυλη ιδέα»). Πλην, όμως, η ανάγκη για διέξοδο των Αθηναίων στη θάλασσα ήταν ασυγκράτητη.

Το σύνθημα είχε δώσει ο επιχειρηματίας Κ. Γιαννόπουλος, ο οποίος έκτισε την πρώτη έπαυλη στην περιοχή (εκεί θα ανεγερθεί αργότερα το περίφημο ξενοδοχείο «Ακταίον»). Ακολούθησε ο μεγαλοτραπεζίτης και πολιτικός Ευθ. Κεχαγιάς.

Στο «θερινό ανάκτορο» του τελευταίου θα φιλοξενείται ο βασιλιάς Γεώργιος Α και η ακολουθία του, παρέχοντας τα δέοντα εύσημα στην περιοχή. Πολύ σύντομα «τα τέως ακατοίκητα ελώδη παράλια ήρχισαν να αγοράζωνται το μεν κατ αρχάς κατά στρέμμα, έπεται δε κατά πήχυν (64 τετραγωνικά εκατοστά), με νόμισμα τότε μεν χαλκούν, σήμερον δε, αν μη χρυσούν, αλλά πάντως αργυρούν.

Την σήμερον (αρχές δεκαετίας του 1880) αντί να έλθει το Φάληρον προς ημάς δια των αλιέων, κατερχόμεθα εμείς προς τον νεοπαγήν συνοικισμόν δια του σιδηροδρόμου».

Φωτογραφία εποχής με τα πέριξ της φαληρικής εξέδρας

Φωτογραφία εποχής με τα πέριξ της φαληρικής εξέδρας

Συμβουλές προς λουόμενους

Στα τέλη του 19ου η περίοδος των μπάνιων στο Φάληρο ορίζεται από την 1η Ιουνίου έως την 1η Σεπτεμβρίου. Ο λουόμενος πληρώνει για να χρησιμοποιήσει την ξύλινη καμπίνα. Το εξαιρετικά περίεργο είναι ότι την κρατά όχι μόνο για να ξεντυθεί και να βάλει το μαγιό του. Παραμένει στη διάθεσή του μέχρι να τελειώσει το μπάνιο του και να ξαναντυθεί! Έτσι, η απόκτηση καμπίνας καταντά περιπέτεια. Μάταια οι νουνεχείς προτείνουν διάφορες λύσεις, όπως για παράδειγμα να τοποθετηθούν κρεμάστρες ρούχων κατά μήκος της εξέδρας.

Σύμφωνα με τους «κανόνες», όλοι μπορούν και πρέπει να κάνουν θαλάσσια μπάνια για λόγους υγείας. Η «Εφημερίς των Κυριών» παραθέτει σχετικές συμβουλές. Απαγορεύονται για τα παιδιά κάτω των πέντε χρόνων , τους γέροντες, τις εγκυμονούσες! Είναι, όμως, «απολύτως αναγκαία δια τους εκ του καθιστικού ή γραφικού βίου πάσχοντες, ως και δια τους υγιείς τους επιθυμούντας να γίνουν υγιέστεροι». Γενικώς, συνιστάται η παραμονή σε παραθαλάσσιους χώρους.

Αστική "παρέλαση" με φόντο (πίσω αριστερά) ένα από τα φουγάρα

Αστική “παρέλαση” με φόντο (πίσω αριστερά) ένα από τα φουγάρα

Αλλού διαβάζουμε ακόμη ότι «εν και μόνον λουτρόν αρκεί καθ εκάστην. Τα αδύνατα και καχεκτικά παιδία δέον να μη μένωσιν εντός της θαλάσσης πλέον των 5 λεπτών. Το λουτρόν αποβαίνει εξαιρετικώς ωφέλιμον εάν ο λουόμενος εισέρχηται εντός του ύδατος με στόμαχον εντελώς κενόν, δια τούτο και προ μεσημβρίας είναι καλόν να λουώμεθα». Όσοι αποφεύγουν να κάνουν μπάνιο «κατά τας τρικυμιώδεις ημέρας έχουσι άδικον. Διότι η ορμή μεθ’ ης η θάλασσα φέρεται επί του σώματος αποβαίνει υπέρ της υγείας»!

Στίχοι αφιερωμένοι στον… καύσωνα

Η Αθήνα τα καλοκαίρια στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα ήταν μια πόλη αβίωτη. Το 1882 ο Γ. Σουρής στο περιοδικό «Μη Χάνεσαι» του Βλ. Γαβριηλίδη καταριέται τις καλοκαιρινές μέρες και περιγράφει τις ζέστες της:

«Πω! Πω! Τι ζέστη τούτη, τι φούρνος, τι καμίνι! Της Αφρικής ο λίβας φωτιά και λαύρα χύνει, κι ούτε λεπτό αγέρι τα φύλλα δεν κουνεί.
Ιδρώνουνε οι σάρκες, τα πόδια και τα χέρια, και χωριστά κοιμούνται νεοϋπάνδρων ταίρια…»

Κοροϊδεύει τους πολιτικούς και τους τραπεζίτες που κάνουν τα λουτρά τους κι εύχεται στον βασιλιά:

Σύλληψη λουόμενου την εποχή των μπανιο-απαγορεύσεων

Σύλληψη λουόμενου την εποχή των μπανιο-απαγορεύσεων

«Καλό του κατευόδιο, κι ελεύθερος ας πάγη, να τρώγη και να πίνη μακριά στην Κοπεγχάγη…
Πω! Πω! Τι ζέστη, τι φούρνος τι καμίνι!
Πανιάζει κάθε γλώσσα, ο λάρυγγας κολλά, παραλυμένα όλα τα νεύρα μας αφήνει, και νερουλιάζουν όλα τ ανθρώπινα μυαλά .
Αλλά κι εγώ κοιμούμαι με μια κρυφή ελπίδα, να στρίψη κι η δική σας και η δική μου βίδα»
Στον Κ. Σκόκο, σατιρικό πνεύμα της ίδιας εποχής, που εκδίδει το «Εθνικόν Ημερολόγιον», δεν έχει στρίψει η βίδα. Απλώς έχουν κάποια δόση υπερβολής όσα λόγια χρησιμοποιεί ως τραβαδούρος, σε «άσμα» του για το «Καλοκαίρι εις την Αθήνα» του 1886: «Κοργιοί, κουνούπια, σκνίπες, ψύλλοι και μερμύγκοι, να σε τσιμπούν φριχτά και να σε διαολίζουν, η βρώμα να σε πνίγη μέσα στο λαρύγγι, τα ουρητήρια να σε αρωματίζουν, η ζέστη να σε λυώνη σαν το αγιοκέρι.
Αυτό θα πη μες στην Αθήνα καλοκαίρι!
Να πελαγώνης εις το δρόμο απ τη σκόνη…
Να χάσκη εμπρός σου κι ένας λάκκος, λες σαν μνήμα, να πέφτης να σπας το πόδι σου, το χέρι…
Κοτρώνια μες στους δρόμους, ξύλα, κοπριά, κοφίνια.
Κλητήρες, βρώμαις λωποδύταις, αστυνόμοι, απόπατοι χυμένοι δω κι εκεί ακόμη, αρρώστια, όπου κι αν σταθής σ΄όλα τα μέρη, αυτό θα πη μες στην Αθήνα καλοκαίρι! »

Σ αυτό το περιβάλλον αναζητείται καθαρός αέρας και δροσιά στην Αθήνα τα τέλη του 19ου και αρχές του 20ού αιώνα…

Με τα κάρα στην παραλία

Αν και ο σιδηρόδρομος, όπως και το τραμ (τροχιόδρομος), ήταν τα κύρια μεταφορικά μέσα για τα Φάληρα, δεν εγκαλείφθηκαν τ’ άλλα παραδοσιακά. Άλλωστε, οι γειτονιές της Αθήνας των 130.000 κατοίκων ήθελαν κι αυτές τα μπάνια τους. Για να ξεκινήσουν από το Θησείο ή το Σύνταγμα προς τις φαληρικές ακτές οι Αθηναίοι έπρεπε να κάνουν άλλο ένα ταξίδι. Το κόστος απαγορευτικό για τους περισσότερους, χωρίς να υπολογίζεται το «εισιτήριο» για την πλαζ.

Συνωστισμός επισήμων, εχόντων και κατεχόντων στην εξέδρα

Συνωστισμός επισήμων, εχόντων και κατεχόντων στην εξέδρα

Εφευρέθηκε, λοιπόν, ο «σιδηρόδρομος των συνοικιών». Τα μεγάλα κάρα! Διαβάζουμε σε ρεπορτάζ το καλοκαίρι του 1899: «Κάθε απόγευμα τα περίφημα μακρουλά αμάξια σταθμεύουν εις τις απόκεντρες γειτονιές προς παραλαβή δια τα λουτρά του Φαλήρου. Κάθε γειτονιά έχει το αμάξι της, την ιδιαιτέραν αμαξοστοιχίαν δια της οποίας κατέρχεται εις Φάληρον και παίρνει το λουτρόν της εν υπαίθρω… Τα κάρα αυτά σκεπάζονται εις τα πλάγια μ’ άσπρο ή κλαρωτό τσίτι και χωρίζονται εντός με δυο σειράς καθισμάτων, με δυο σανίδας δηλαδή. Τοιουτοτρόπως με μίαν τένταν μεταμφιέζονται εις ιπποσιδηρόδρομον!». Δυο- τρεις ώρες χρειάζονταν για να φτάσεις στο Φάληρο, αναλόγως από το σημείο εκκίνησης. Πάντως η κοινή ώρα αναχώρησης ήταν στις 2 το μεσημέρι. Έτσι κατακλύζονταν οι ακτές και προκαλούσαν την ίδια περίοδο σχόλια με τίτλους του τύπου: «Το αηδές θέαμα».

Ιδού γιατί: «Το θέαμα είνε πλέον σκανδαλωδέστατον, διότι χιλιάδες παρατάσσονται καθ¨ όλην την έκτασιν από της διασταυρώσεως των τροχιοδρόμων μέχρι του Παλαιού Φαλήρου, χωρίς καμμίαν εντροπήν και χωρίς καμμίαν διάκρισιν… Ο κόσμος λούεται μετά γυναικών, τέκνων και υποζυγίων…»

Εκτός, όμως, από τα σεμνότυφα σχόλια διατυπώνονταν κι άλλα σοβαρότερα: «Δια να είπωμεν και του πτωχού το δίκαιον, τί να σου κάμη η φτωχολογιά των Αθηνών η οποία θέλει και πρέπει να λουσθή και αυτή: Μήπως εφρόντισε κανείς ποτέ δια την κατασκευήν λαικών μπάνιων; Σκοπευτήρια μάλιστα (στο ιππόδρομο υπήρχαν τότε σκοπευτικές εγκαταστάσεις), εξέδρας μάλιστα, θέατρα μάλιστα, εφτειάσανε. Λαϊκά, όμως, μπάνια είναι… πρόστυχη δουλειά. Ας τραβά, λοιπόν, τώρα το διάβολό της η δημοσία αιδώς και ας βλέπουν οι Φαληρισόμενοι τας αναδυομένας Αφροδίτας και τον πρωτόπλαστον πρόγονόν τους κάθε απόγευμα!»

ΧΡΟΝΙΚΟ
1876 Το Ν. Φάληρο ανακηρύσσεται σε συνοικισμό. Έχει προηγηθεί η κατασκευή διακλάδωσης του σιδηροδρόμου προς τις φαληρικές ακτές, μετά τη γέφυρα στον Κηφισό. Υπάρχουν ήδη οι πρώτες ξύλινες καμπίνες χωριστά για άνδρες και γυναίκες, εστιατόριο και ξύλινο θέατρο.

1880-1895

 

Η εταιρεία Σιδηροδρόμων Αθηνών-Πειραιώς για να προσελκύσει επιβατικό κοινό αναμορφώνει την ακτή.
Ανεγείρεται η εξέδρα περιπάτου πάνω στη θάλασσα (1891) «χωριστάς δι’ άνδρας και γυναίκας». Κατασκευάζεται (1895) ο ιππόδρομος.

1903

 

Κτίζεται το ξενοδοχείο «Ακταίον» με εστιατόριο, ζαχαροπλαστείο και αίθουσες χορού στο ισόγειο και περίπτερο μουσικής. Ανεγείρεται αναψυκτήριο και υπαίθριο θέατρο. Δημιουργείται κήπος, πλατεία περιπάτου, ενώ ο άλλος χώρος διατηρεί τη φυσικότητά του.

 

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top