Fractal

Έχει σχέση το κλίμα με την εθνική ταυτότητα; (Α΄ μέρος)

του Γιώργου Βλαχάκη //

 

Asteroskopeio-early-1860s

Αστεροσκοπείο Αθηνών (1860)

Είναι σχεδόν βέβαιο ότι σήμερα βιώνουμε, ως γεγονότα που διαμορφώνουν το ιστορικό παρόν, μια σειρά από δραματικές αλλαγές στο παραδοσιακά αποδεκτό στερεότυπο των κοινωνικών δομών και των αλληλεπιδράσεων τους, με παράγοντες όπως η επιστημονική πρακτική και το φυσικό περιβάλλον.

Ως εκ τούτου, τίθενται σε μια διαδικασία επανεξέτασης και επαναξιολόγησης διαδικασίες που άλλοτε τις θεωρούσαμε αφ’ εαυτών φυσικές και αδιαπραγμάτευτες.
Στο πλαίσιο αυτό αντιλαμβάνεται κανείς ότι, την εποχή της παγκοσμιοποίησης και της κυριαρχίας των αγορών, της μετατροπής των πολιτικών σε διαχειριστές και των πολιτών σε πειθήνιους υπηκόους, έννοιες όπως αυτή της εθνικής συνείδησης είναι έννοιες που βρίσκονται εκ των πραγμάτων σε αμφισβήτηση και πρέπει, εφόσον κριθεί αναγκαίο, να βρεθεί τρόπος ώστε να διατηρήσουν το νόημα και την υπόστασή τους.
Παράλληλα, όλοι είμαστε μάρτυρες των αλλαγών που συντελούνται στο φυσικό περιβάλλον ως αποτέλεσμα της ανθρωπογενούς δραστηριότητας και των κατά καιρούς καταστροφολογικών σεναρίων που συνδέονται με τις αλλαγές αυτές.
Με βάση τις παραπάνω σκέψεις, αποτελεί κατά την άποψή μας εξαιρετικά ενδιαφέρον θέμα προς διερεύνηση η σχέση της σταθερότητας −η μη− του κλίματος με την έννοια της εθνικής ταυτότητας, όπως αυτή αρχίζει να προσδιορίζεται κυρίως μετά τον Διαφωτισμό, όταν σταδιακά αρχίζει, τουλάχιστον στον δυτικό κόσμο, να αναπτύσσεται ως ιδεολόγημα και να διαμορφώνεται ως υπαρκτή οντότητα το έθνος-κράτος.
Δύο είναι, επομένως, οι παράμετροι εκείνες που παίζουν τον πρωτεύοντα ρόλο στη μελέτη μας αυτή· και παρόλο που ενδεχομένως όλοι θεωρούμε ίσως ότι γνωρίζουμε επακριβώς το περιεχόμενό τους, πιστεύουμε ότι δεν αποτελεί υπερβολή να το επαναλάβουμε, ώστε να είναι βέβαιο πως τελικά έχουμε ακριβώς την ίδια αντίληψη γι’ αυτές, και επομένως να αποφευχθούν παρερμηνείες και παρεξηγήσεις.

Η έννοια της εθνικής συνείδησης και τα χαρακτηριστικά της αναπτύσσονται μεταξύ άλλων στο ενδιαφέρον βιβλίο National Identity του Anthony D. Smith.
Με την αυστηρότητα της επιστημονικής διερεύνησης και όχι με βάση διαισθητικά κριτήρια αφορμώμενα από προσωπικές διαθέσεις, ο συγγραφέας του βιβλίου θεωρεί ότι τα βασικά χαρακτηριστικά της εθνικής ταυτότητας είναι τα εξής:
1. Μια ιστορική επικράτεια ή πατρίδα
2. Κοινοί μύθοι και ιστορικές μνήμες
3. Κοινή δημόσια κουλτούρα
4. Κοινά δικαιώματα και υποχρεώσεις
5. Κοινή οικονομία

 

Περί κλιματικού ντετερμινισμού

Όσον αφορά το Κλίμα, ήδη από τα χρόνια της βασικής μας εκπαίδευσης μαθαίναμε ότι πρόκειται για τις μετεωρολογικές συνθήκες που επικρατούν σε μία περιοχή για μια μεγάλη χρονική περίοδο.
Το κλίμα ωστόσο, σύμφωνα με όσους υποστηρίζουν σε γενικές γραμμές τον λεγόμενο κλιματικό ντετερμινισμό, είναι από τους παράγοντες εκείνους που επηρεάζουν τη διαμόρφωση μιας συλλογικότητας, όπως τα ηθικά, πολιτισμικά ή ακόμα και τα φυσικά χαρακτηριστικά των κατοίκων μια περιοχής σε μια συγκεκριμένη ιστορική περίοδο.
Πιο συγκεκριμένα, το βασικό επιχείρημα του κλιματικού ντετερμινισμού είναι ότι οι φυσικές παράμετροι μιας περιοχής, μεταξύ αυτών και το κλίμα, έχουν ισχυρή επίδραση στη διαμόρφωση τόσο του χαρακτήρα όσο και των μορφολογικών στοιχείων των κατοίκων της.
Για παράδειγμα, στο πλαίσιο αυτής της αντίληψης έχει εκφραστεί η άποψη ότι οι περιοχές κοντά στους τροπικούς παραμένουν υπανάπτυκτες, καθώς οι ήπιες κλιματολογικές συνθήκες, ό,τι ονομάζουμε στην καθημερινή μας ζωή «καλός καιρός», δεν απαιτούν κάποια ιδιαίτερη προσπάθεια εκ μέρους των κατοίκων για να εξασφαλιστεί η επιβίωσή τους. Επομένως, οι άνθρωποι εκεί δεν χρειάζεται να εργάζονται το ίδιο σκληρά , όπως σε ψυχρότερα κλίματα, άρα δεν μπορούν να εξασφαλίσουν την κρίσιμη μάζα παραγωγικότητας που θα οδηγήσει στην ανάπτυξη.
Φυσικά, εύκολα μπορεί κανείς να προσάψει σε αυτή την αντίληψη τουλάχιστον εν δυνάμει ρατσιστική διάθεση. Ειδικά όταν χρησιμοποιήθηκε για να υποστηρίξει συγκεκριμένες πολιτικές πρακτικές, όπως π.χ. εκείνη του Ηνωμένου Βασιλείου απέναντι στην Ινδία τον 19ο αιώνα. Γενικότερα, πρόκειται για μια αντίληψη που υιοθετήθηκε χωρίς μεγάλες αντιστάσεις από όσους ήθελαν να υπερασπιστούν τις διάφορες αποικιοκρατικές πολιτικές, αλλά ακόμα και σήμερα τη χρησιμοποιούν ορισμένοι προκειμένου να δώσουν στους Νοτιοευρωπαίους τον ασφαλώς άδικο και σαφώς αρνητικό χαρακτηρισμό PIGS.

 

aiginitis(1)

Δημήτριος Αιγινήτης (1862-1934)

Το σχήμα του περιβαλλοντικού ντετερμινισμού ήταν ωστόσο η θεωρία που χρησιμοποιήθηκε από τον σημαντικότερο τουλάχιστον μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο διευθυντή του Εθνικού Αστεροσκοπείου, τον Δημήτριο Αιγινήτη (1862-1934), αλλά με έναν ουσιαστικά αντίστροφο σκοπό, να αμυνθεί απέναντι στις «ιμπεριαλιστικές» ιδεολογικές θέσεις των Βορειοευρωπαίων.
Ο Δημήτριος Αιγινήτης μάλιστα θεωρείται ο θεμελιωτής της μετεωρολογίας στην Ελλάδα. Παράλληλα, είχε σημαντική πολιτική δράση και επηρέασε με τον έναν ή τον άλλον τρόπο τις εξελίξεις του καιρού του. Σε αυτόν, για παράδειγμα, οφείλεται η μετάβαση στο Γρηγοριανό ημερολόγιο, ο καθορισμός της αστρονομικής ώρας στην Ελλάδα και η εγκατάσταση ενός αξιόπιστου δικτύου μετεωρολογικών σταθμών στη χώρα μας.
Στην Ελλάδα ήρθε το 1890. Την εποχή εκείνη βρισκόταν στο Παρίσι και δέχθηκε πρόσκληση από τον Χαρίλαο Τρικούπη μέσω του αξιωματικού του Ναυτικού Πέτρου Λυκούδη. Ο Αιγινήτης δέχτηκε, παρά τους αρχικούς δισταγμούς του, κυρίως επειδή πείστηκε ότι αυτό ήταν το πατριωτικό του καθήκον.
Γράφει ο ίδιος στο αυτοβιογραφικό του βιβλίο Το έργον μιας εικοσιπενταετίας (1890-1915):
«Ούτως αφού εταλαντεύθημεν επί τινα χρόνον, απεφασίσαμεν επί τέλους να δεχθώμεν κατ’ αρχήν την πρότασιν και να αποστείλωμεν προς τον Πρωθυπουργόν υπόμνημα, εν τω οποίω αναλύοντες το έργον και αναπτύσσοντες τας ανάγκας τοιούτου ιδρύματος εν Ελλάδι, υπεβάλλομεν συγχρόνως και τους ζητηθέντας όρους, υφ’ ους θα ήτο δυνατόν να αναλάβωμεν μετ’ ελπίδων επιτυχίας την διεύθυνσιν αυτού».
Η εποχή ήταν οικονομικά δύσκολη για την Ελλάδα. Ο Αιγινήτης μάλιστα σημειώνει:

«Ο Τρικούπης επανελθών εις την Αρχήν, ιδία προς ανόρθωσιν των οικονομικών του Κράτους, πανίσχυρος μεν κοινοβουλευτικώς αλλά κατ’ ανάγκην με πρόγραμμα αυστηρών οικονομιών, […] δεν ήτο δυνατόν βεβαίως να προβή τότε εις ουδεμίαν υπέρ του Αστεροσκοπείου σοβαράν δαπάνην».

Παρά ταύτα ο Αιγινήτης, με τη δυνατή προσωπικότητά του, αναδιοργανώνει το Μετεωρολογικό Τμήμα του Αστεροσκοπείου, και μάλιστα, ενώ η χώρα βρισκόταν στη δίνη της πτώχευσης του 1893, καταφέρνει να εξασφαλίσει από τον τότε υπουργό Παιδείας Αθ. Ευταξία το σημαντικό για την εποχή και την περίσταση ποσό των 25.000 δραχμών.
Με τον τρόπο αυτόν αποκτά η χώρα το πρώτο άρτιο μετεωρολογικό δίκτυο από συνολικά 21 σταθμούς, για τη σωστή λειτουργία των οποίων εκδίδει την Πρακτική Μετεωρολογία.

 

Επιχειρήματα υπέρ της συνέχειας

Παράλληλα αρχίζει την επεξεργασία όλων των διαθέσιμων μετεωρολογικών στοιχείων, που τελικά οδήγησε στη συγγραφή του σημαντικότερου για τη μετεωρολογία βιβλίου του, του δίτομου έργου του Το Κλίμα της Αττικής και των Αθηνών, που εκδόθηκε το 1895.
Σε πρώτη προσέγγιση, ο αναγνώστης μπορεί να αντιληφθεί ότι σκοπός του Αιγινήτη είναι να αποδείξει απλώς τη σταθερότητα του κλίματος της Αττικής και της Αθήνας, ειδικότερα από την αρχαιότητα μέχρι την αρχή του 20ού αιώνα, και παραθέτει μια σειρά θεωρητικά και πρακτικά επιχειρήματα για το θέμα αυτό.
Στην πραγματικότητα, όμως, επιχειρεί να επιβεβαιώσει τη συνέχεια του ελληνισμού.
Πιθανώς αυτό το εγχείρημα να θεωρείται, σήμερα τουλάχιστον, παράδοξο και ενδεχομένως εθνικιστικό. Όμως, αυτή η ερμηνεία δεν θα ήταν παρά μία αναχρονιστική θεώρηση του παρελθόντος.
Στο εγχείρημα αυτό είναι ανάγκη να επανέλθουμε, με επίκεντρο τη σύγκρουση του Αιγινήτη με τον Γερμανό ιστορικό Φλαμεράιρερ σε σχέση με το κλίμα.

 

Διαβάστε το Β΄ μέρος: Έχει σχέση το κλίμα με την εθνική ταυτότητα; >>

 

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top