Η Αραβική ποίηση σήμερα

της Πέρσας Κουμούτση //

Τι διαφοροποιεί την Αραβική ποίηση από την ποίηση των Δυτικών; Πόσο έχει εξελιχθεί τον τελευταίο καιρό; Έχει άραγε απεκδυθεί την εξωτική ένδυση του παρελθόντος, και σε ποιον βαθμό; Η κατ’ ευφημισμόν «Αραβική Άνοιξη» έχει συντείνει στη μετεξέλιξη της Αραβικής ποίησης − στην επιλογή των θεμάτων, της τεχνικής και του ύφους;

Ένα από τα θέματα που προσελκύουν τον Δυτικό αναγνώστη και δη τον Έλληνα −για τον οποίο η ποίηση, κατά την άποψη των σύγχρονων κριτικών λογοτεχνίας, αποτελεί έναν από τους στυλοβάτες της λογοτεχνικής παραγωγής, αλλά κυρίως της ποιότητάς της− είναι η ποίηση της γεωγραφικά εγγύτατης Ανατολής. Η ποίηση των Αράβων.
Πολλά ερωτηματικά, όπως αυτά που έχουν ήδη διατυπωθεί, απαιτούν απάντηση και είναι κυρίως έργο των μελετητών να την κατατάξουν και να την αξιολογήσουν.
Ωστόσο, βασιζόμενη στα πολλά χρόνια ενασχόλησής μου με την Αραβική λογοτεχνία, μέσω της ανάγνωσης, της παρατήρησης αλλά, κατά κύριο λόγο, μέσω της μετάφρασής της, έχω την εντύπωση ότι η δραστική ή ουσιαστική εξέλιξή της προκλήθηκε κυρίως μέσα από τις ραγδαίες κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές που έλαβαν χώρα τις δεκαετίες του ’50 και του ’60, όταν αυτονομήθηκαν τα κράτη αποτινάσσοντας για πάντα το «στίγμα» της αποικιοκρατίας, όπως επίσης και το Παλαιστινιακό, και λίγο αργότερα ο πόλεμος στο Ιράκ.
Ταυτοχρόνως, η χειραφέτηση της γυναίκας, το δικαίωμά της στη μάθηση, ακόμα και στις πιο συντηρητικές κοινωνίες, αλλά και η μαζική μετανάστευση μιας μεγάλης μερίδας νέων −συχνά αυτοεξόριστων− δημιουργών στην Ευρώπη, επίσης δημιούργησαν μια νέα γενιά ποιητών που γαλουχήθηκαν με νέες ιδέες σε ό,τι αφορά την ελευθερία, την αυτεξουσιότητα.
Σταδιακά αλλά σταθερά, η εσωστρέφεια και η υπαινικτική γραφή, που ήταν το κύριο χαρακτηριστικό της πάλαι ποτέ εξωτικής Ανατολής, αρχίζει να αντικαθίσταται από μια πιο νεωτεριστική άποψη, τεχνική και ύφος, αλλά και θέματα, που θα έλεγα ότι αντίκεινται πια στον υπέρμετρο συντηρητισμό του παρελθόντος, κυρίως ως προς τις ιδέες που προβάλλονται, τη γλώσσα που χρησιμοποιείται και την τεχνική.
Τα προβλήματα που αντιμετωπίζει σήμερα ο σύγχρονος άνθρωπος στις αραβικές χώρες, όπως και αλλού, η φτώχεια, η ανεργία, η αναξιοκρατία, ο νεποτισμός, η εκμετάλλευση, η εξαντλητική γραφειοκρατία, το μεταναστευτικό, η διαφθορά, όλα αυτά συνθέτουν πια μια πιο τολμηρή για τα παλαιά δεδομένα θεματολογία, που μέχρι πρότινος περιοριζόταν σε μεγάλο βαθμό στα ερωτικά ή ρομαντικά θέματα. Αλλά η δραστική διαφοροποίησή της θα έλεγα πως ήταν αναπότρεπτη, ολοκληρώθηκε δε και έγινε αισθητή σε μεγάλο βαθμό τις τελευταίες δύο δεκαετίες, κυρίως λόγω της ραγδαίας μεταμόρφωσης του κοινωνικού ορίζοντα, ο οποίος μοιραία αντανακλάται στα λογοτεχνικά κείμενα.
Με άλλα λόγια , άρχισε να διαμορφώνεται ένα νέο τοπίο, το οποίο καθόρισε τις νέες συντεταγμένες επιβάλλοντας νέες τάσεις στην τέχνη, και δη στη λογοτεχνία, που θεωρείται από τις πλέον δημοφιλείς και προσιτές εκφάνσεις της.
Άλλος ένας σημαντικός παράγοντας στη μετεξέλιξη της Αραβικής ποίησης, που την καθιστά ακόμα πιο προσιτή στον Δυτικό αναγνώστη, είναι όταν τις τελευταίες δεκαετίες η ανάγκη διαλόγου, επικοινωνίας και γενικότερα ενός «ανοίγματος» προς τη Δύση έγινε πιο επιτακτική, παρ’ ότι ανέκαθεν υπήρξε θέμα μείζονος σημασίας στην ανθρώπινη ιστορία.
Ωστόσο, η επισφράγιση της μεταμόρφωσής της έλαβε χώρα μετά τα γεγονότα της τελευταίας δεκαετίας, που μας άφησαν άναυδους και που προκλήθηκαν μετά την εξέγερση των απελπισμένων πολιτών σε πολλές αραβικές χώρες. Οι πρόσφατοι αγώνες για την επίτευξη της ελευθερίας και του εκδημοκρατισμού, που δυστυχώς μαίνονται ακόμα σε κάποια σημεία της πάλαι ποτέ εξωτικής Ανατολής, έφεραν τους δημιουργούς αντιμέτωπους με καθετί παλιό ή παρωχημένο, ενώ τώρα η στοχαστική και κριτική τους διάθεση επαναπροσδιορίζει τη σύγχρονη Αραβική ποίηση, καθιστώντας την ισάξια εκείνης των σύγχρονων Ευρωπαίων. Το παλιό εξωτικό περίβλημα, που κυριαρχούσε στο παρελθόν καθρεφτίζοντας τη μαγεία της Ανατολής, και που ήδη είχε αρχίσει να αργοσβήνει, λόγω των κοινωνικών και πολιτικών μεταβολών των τελευταίων δεκαετιών, αντικαθίσταται πλέον από τους υπαρξιακούς προβληματισμούς, τον πολιτικό στοχασμό, την πολιτική σκέψη, ενώ τα ερωτικά θέματα, που κυριαρχούσαν στο παρελθόν, αντικαθίστανται πλέον από τον αισθησιασμό και μια πιο ρεαλιστική προσέγγιση του έρωτα και των διαπροσωπικών σχέσεων. Η ποίηση γίνεται τώρα ορμητική, ρεαλιστική, μειώνοντας ταυτόχρονα την έκταση του ποιήματος – παλιότερα, όσο πιο μακροσκελές ήταν το ποίημα τόσο πιο ελκυστικό φάνταζε.
Ο Δυτικός αναγνώστης άρχισε να περιπλανιέται σε μονοπάτια ανθρώπινων δραστηριοτήτων, αναγνωρίζοντας ότι είναι όλες συνηθισμένες και γνώριμες κινήσεις του βίου, και πως είναι αναπότρεπτη η διαπίστωση ότι παντού ο άνθρωπος είναι ίδιος. Έτσι, ο Δυτικός αναγνώστης έχει να κάνει πια με ένα πιο άμεσο κείμενο, που του επιτρέπει να το προσλάβει ευκολότερα και να το κατανοήσει, αφού και η γλώσσα γίνεται πιο απλή, ανεπιτήδευτη, καθημερινή, πιο άμεση.
Τέλος, η Αραβική άνοιξη συνεχίζει να φέρνει στο προσκήνιο την αραβική παγκοσμιοποίηση, την αραβική ανθρωπογεωγραφία, την αραβική γλώσσα και τους τόπους της, αναπροσδιορισμένους, αναγεννημένους σχεδόν μέσα από τη στάχτη που άφησαν οι πρόσφατες εξεγέρσεις. Πιο σωστά, αρχίζουν να διαμορφώνουν ένα εντελώς νέο και φρέσκο τοπίο, το οποίο καθορίζει νέες συντεταγμένες και επιβάλλει νέες τάσεις σε ό,τι αφορά την τέχνη, ειδικά τη λογοτεχνία, που θεωρείται από τις πλέον δημοφιλείς και προσιτές μορφές της. Άλλωστε, είναι κοινός τόπος ότι η λογοτεχνία ανέκαθεν καθρέφτιζε την κοινωνία και την εποχή κατά την οποία γράφεται. Δε νοείται τέχνη που να αποστασιοποιείται από τα προβλήματα τα οποία απασχολούν το σύνολο των ανθρώπων σε μια δεδομένη κεφαλαιώδη στιγμή.

Παραθέτω, ενδεικτικά, τέσσερα ποιήματα που είναι δηλωτικά αυτής της εξέλιξης που προανέφερα.

Ένας ήσυχος αποχαιρετισμός
Μιλάντ Φαϊζά, Τυνησία

Δε στράφηκε προς το μέρος του,
ούτε του άπλωσε το χέρι.
Δεν τον ρώτησε πού μένει,
ούτε ζήτησε την ηλεκτρονική του διεύθυνση.
Ψέλλισε απλώς ένα «αντίο»
και τράβηξε προς το σπίτι του,
το μακρινό εκείνο σπίτι
πέρα μακριά στο δάσος
ανάμεσα στα ψηλά κλαδιά,
στο συναπάντημα άλλων ουρανών
με μεγαλύτερο μυστήριο,
σαν το χρώμα των πρώτων λέξεων
που προφέρουν τα χείλη ενός μικρού παιδιού.

***
Δε μετάνιωσε που χώρισαν οι δρόμοι τους
ούτε που δε θα τον ξανάβλεπε ο ήλιος.
Τι κι αν ο άνεμος δεν αγγίξει πάλι το δέντρο
που γέρνει στο παράθυρο
του παλιού σπιτιού.
Για χάρη εκείνου άφησε τους δρόμους,
πριν από ένα χρόνο
και κρύφτηκε στο δάσος που τόσο καλά γνώριζε.
Τι κι αν έχασαν οι λέξεις τον βαθύτερο ήχο τους,
όταν έκλαψε.
Κλαίει κι είναι σαν να κλαίει μαζί με το τραγούδι
των ψαράδων που ψαρεύουν στο ποτάμι,
Σαν να γεμίζει τους χιονισμένους δρόμους με δέντρα αειθαλή.

***
Δεν ενημέρωσε κανέναν όταν έφτασε
Άλλωστε προς τι η φασαρία;
Ούτε κανείς τον ρώτησε γιατί έφυγε
ή γιατί παρέκκλινε σ’ εκείνο το ανεπίστρεπτο δρομάκι.
Ποτέ δεν έγραψε ένα σουρεαλιστικό στίχο
ούτε εξύμνησε ποτέ ήρωες ή πολέμους.
Ποτέ δεν κρέμασε στον τοίχο του την εικόνα ενός βρέφους
που τα μικρά του δάχτυλα δεν πρόφτασαν να αγγίξουν
τα φτερά ενός πουλιού.
Όχι, δεν αποχαιρέτησε κανέναν,
δεν άφησε κανέναν να αποτυπώσει την εικόνα του.

***
Σκόρπισε μόνο την απόσταση στην κούπα του καφέ
επικυρώνοντας έτσι την εμπειρία του
κι άνοιξε στους τοίχους νέους δρόμους
σε όσους τον ακολουθούν.
Ακόμα και σ’ εκείνους που ανακατεύουν
τον αέρα τους
με το άρωμα μιας γυναίκας
ενώ αυτή στρίβει στη γωνιά του ίδιου δρόμου.
Όχι, το θέαμα δεν ήταν σουρεαλιστικό
ούτε επιδεχόταν καμία τέτοια ερμηνεία.
Ήταν απλώς ένας ήσυχος αποχαιρετισμός
Ένας αποχαιρετισμός
δύο σιωπηλών ανδρών
βυθισμένων στη σύγχυση της γλώσσας.

Κάτι που κατονομάζω
Σάλεμ Χιμίς, Μαρόκο

Υπάρχει κάτι που αποκαλώ
η διαφθορά των φίλων!
Τα πρόσωπα της διαφθοράς είναι πολλά
αλλά η αιτία είναι πάντα η ίδια:
Είναι η υπερχείλιση του εγώ που προσελκύεται
από τη ψευδαίσθηση της εξουσίας
και την εξουσία της ψευδαίσθησης.

Το μουσείο των κεριών
Σάουκι Μπζίε, Λίβανος

Εκεί όπου ανατέλλει ο ήλιος των βασιλέων
Λιώνουν τα κεριά που μοιάζουν στους ανθρώπους
Ο κόσμος φανερώνεται στους τυράννους αυτού του κόσμου
Σερβίρονται σαν σε ένα πιάτο γεμάτο δάκρυα
Για να μοιραστούν οι άνθρωποι τη θλίψη τους ισόνομα.
Κι όταν δύσει ο ήλιος
Και στη γη ξεσπά κάτι σαν επανάσταση
Τότε τα κεριά γίνονται οι βασιλείς που φέρουν το ίδιο σχήμα με
τους
προγενέστερους τυράννους.
Και τότε λιώνουν οι βασιλείς.

Το πρόσωπο της ηδονής
Άνσα αλ Χαγκάκ, Συρία

Το πρόσωπο που λαχταρά την ηδονή,
δεν είναι μνήμη, ούτε όνειρο,
είναι ο συνδυασμός των δύο,
που, όμως, τα υπερβαίνει.
Στόχος του,
η παράταση της ηδονής
της απώτατης στιγμής του πόθου,
ως εκεί που δεν υπάρχει τέλος.